जिऱ्याचे औषधी आणि स्वयंपाकातील उपयोग | MEDICINAL AND CULINARY USES OF CUMIN | HEALTHY | MEDICINAL | DIGESTIVE | ANTIOXIDANTS | ANTI-CANCER PROPERTIES

जिरे एक स्वास्थ्यवर्धक मसाला

 

जिऱ्याचे औषधी आणि स्वयंपाकातील उपयोग

जिरे हा एक मसाला आहे जो क्युमिनम सायमिनम वनस्पतीच्या वाळलेल्या बियापासून बनवला जातो. हे अजमोदा (ओवा) कुटुंबातील एक सदस्य आहे आणि मध्य पूर्व आणि उत्तर आफ्रिकेतील मूळ आहे. जिरे हा जगातील सर्वात लोकप्रिय मसाल्यांपैकी एक आहे आणि भारतीय, मेक्सिकन, मध्य पूर्व आणि उत्तर आफ्रिकन यासह विविध प्रकारच्या पाककृतींमध्ये वापरला जातो. आपल्या देशात मसाल्याच्या पदार्थांना विशेष महत्त्व आहे. मसाले फक्त स्वाद वाढवत नाहीत तर ते स्वास्थ्यपूर्ण देखील आहेत. तुम्ही जिरा राईस आवडीने खात असाल पण त्यातील जिऱ्याचे महत्त्व तुम्हाला माहित आहेत का? जिऱ्यात असलेल्या आरोग्यदायी गुणधर्मांमुळे स्वास्थ्यासंबंधिच्या अनेक समस्या दूर होतील. जिरे शरीराच्या सर्व अवयवांसाठी खूप फायदेशीर आहे. त्यामुळे दररोज आहारात जिऱ्याचा समावेश केल्यास त्याचे अनेक लाभ मिळतील. चाट मसाला आणि गरम मसाला ते सांबार पावडर आणि रसम पावडरपर्यंतच्या बहुतांश भारतीय मसाला पावडरचा जीरा हा एक अपरिहार्य भाग आहे. ताजेतवाने करणारे भारतीय पेय: काळ्या मीठासोबत ते जलजीराला त्याची विशिष्ट चव आणि आश्चर्यकारक पचन क्षमता देते.

जिऱ्याचे औषधी उपयोग

शतकानुशतके पारंपारिक औषधांमध्ये विविध आजारांवर उपचार करण्यासाठी जिऱ्याचा वापर केला जात आहे.

पचन समस्या: जिरे पचन सुधारण्यास आणि बद्धकोष्ठता दूर करण्यास मदत करू शकतात. हे पोट फुगणे आणि गॅस कमी करण्यास देखील मदत करू शकते.

श्वासोच्छवासाच्या समस्या: जिऱ्यामध्ये दाहक-विरोधी आणि कफ पाडणारे गुणधर्म आहेत, जे ब्रॉन्कायटिस आणि दमा यांसारख्या श्वसन संक्रमणाच्या लक्षणांपासून आराम करण्यास मदत करतात.

वेदना आराम: जिरे डोकेदुखी, दातदुखी आणि स्नायू वेदना आराम करण्यास मदत करू शकतात.

त्वचेच्या समस्या: एक्जिमा, सोरायसिस आणि मुरुमांसारख्या त्वचेच्या समस्यांवर उपचार करण्यासाठी जिरे वापरले जाऊ शकतात.

मासिकपाळी मध्ये पोट दुखण्यावर: जीरे मासिक पाळीत पेटके आणि वेदना कमी करण्यास मदत करू शकतात.

v      जिऱ्यामुळे पचनतंत्र सुधारते. पोटांच्या समस्या दूर होतात. जिऱ्यामुळे गॅस, वात या समस्या नष्ट होतात. बद्धकोष्ठतेवर हे अत्यंत लाभदायक आहे.

v      जिऱ्यात व्हिटॉमिन ई भरपूर प्रमाणात असते. त्यामुळे त्वचेचे आरोग्य राखले जाते. पिंपल्स, काळे डाग यावर लाभदायी ठरते.  व्हिटॉमिन ई मुळे त्वचेवरील एजिंगचा परिणाम कमी होतो. जिऱ्यात त्वचेसंबंधित आजार एग्जिमा ठीक करण्याचे गुणधर्म असतात.

v      हाताला घाम येत असल्यास जीरं पाण्यात उकळवा आणि पाणी थंड करा. तहान लागल्यावर पाणी प्यायल्याने आराम मिळेल.

v      ३ ग्रॅम जिरे आणि १५ मि. ग्रॅम फटकी फटक्यात बांधून गुलाबपाण्यात भिजत ठेवा. डोळे दुखी लागल्यास किंवा लाल झाल्यास त्यावर हे फडके ठेवा.

v      मेथी, ओवा, जिरे आणि बडीशेप प्रत्येकी ५०-५० ग्रॅम आणि चवीनुसार काळे मीठ बारीक करून घ्या. रोज सकाळी एक चमचा सेवन करा. यामुळे डायबेटीज, सांधेदुखी आणि पोटाच्या विकारांपासून आराम मिळेल.

v      दह्यात भाजलेल्या जिऱ्याचे चुर्ण घालून खाल्यास डायरियावर आराम मिळतो.

v      जिऱ्यात लिंबाचा रस आणि मीठ घाला. त्यामुळे उलटीसारखे वाटणे, मळमळणे यावर आराम मिळेल.

v      जिऱ्यात थोडे व्हिनेगर घालून खाल्यास उचकी बंद होते.

v      जिऱ्यात गुळ घालून त्याच्या गोळ्या बनवा. त्या मलेरियावर लाभदायी ठरतात.

v      एक चिमुटभर कच्चे जिरे खाल्याने अॅसिडीटीपासून सुटका होते.

v      मधुमेह नियंत्रित ठेवण्यासाठी एक छोटा चमचा जिरे दिवसातून दोनदा पाण्यासोबत घ्या. नक्कीच फायदा होईल.

v      आवळ्याच्या बिया काढून घ्या, त्या बारीक करा आणि चुर्णकरून ते तव्यावर हलके भाजून घ्या. नंतर त्यात चवीनुसार जिरे पावडर, खडे मीठ आणि थोडा भाजलेला हिंग टाकून गोळ्या तयार करा. हे खाल्ल्याने भूक वाढते. इतकंच नाही तर आंबट ढेकर येणे, चक्कर येणे आणि जुलाब यांमध्ये हे फायदेशीर आहे.

v      एक ग्लास ताज्या ताकामध्ये खडे मीठ आणि भाजलेले जिरे मिसळून ते जेवणासोबत घ्या. यामुळे अजीर्ण आणि अपचनापासून आराम मिळेल.

v      खाज येण्याची समस्या असल्यास जिरे पाण्यात उकळून आंघोळ करावी. आराम मिळेल.

जिरे हे अँटिऑक्सिडंट्सचाही एक चांगला स्रोत आहे, जो शरीराला मुक्त रॅडिकल्समुळे होणाऱ्या नुकसानापासून वाचवण्यास मदत करू शकतो. याव्यतिरिक्त, जिऱ्यामध्ये  कर्करोगविरोधी गुणधर्म आहेत आणि प्रयोगशाळेच्या अभ्यासात कर्करोगाच्या पेशींच्या वाढीस प्रतिबंध करते असे दर्शविले गेले आहे.

जिऱ्याचा स्वयंपाकात उपयोग

जिरे हा एक बहुमुखी मसाला आहे जो विविध पदार्थांमध्ये वापरला जाऊ शकतो. हे सामान्यतः भारतीय पाककृतीमध्ये वापरलेच जाते, जेथे ते करी, डाळ आणि इतर पदार्थांना चव देण्यासाठी वापरले जाते. स्वयंपाकात आवश्यक असणारे जिरे हे भाजी, आमटी, पोहे, कढी, खिचडी वगैरे पदार्थ करताना फोडणीसाठी वापरतात.

तसेच धने व जिरे यांची पावडर करून ती भजी, वडे, पातळ भाजी करताना वापरली जाते. त्यामुळे पदार्थांना अतिशय सुंदर अशी चव येते. आणि पदार्थ हे रुचकर बनतात. विविध प्रकारचे मसाले (कच्चा मसाला, गोडा मसाला, कांदा-लसूण मसाला) तयार करताना सुद्धा जिऱ्याचा वापर करतात. तसेच मेतकूट करताना पण जिऱ्याचा वापर केला जातो.

स्वयंपाकात जिरे वापरण्यासाठी येथे काही टिपा आहेत:

v      चव वाढवण्यासाठी वापरण्यापूर्वी जिरे टोस्ट करतात.

v      पाककृतींमध्ये वापरण्यासाठी जिरे पावडरमध्येसुद्धा वापरले जाऊ शकते.

येथे काही पाककृती आहेत ज्यात जिरे वापरतात:

भारतीय करी:

अनेक भारतीय करींमध्ये जिरे हा मुख्य घटक आहे. साधी करी बनवण्यासाठी कढईत थोडे तेल गरम करून त्यात थोडे चिरलेले कांदे घाला. कांदे मऊ होईपर्यंत शिजवा, नंतर थोडे लसूण आणि आले घाला. काही चमचे जिरे पूड आणि धणे पूड घाला आणि एक किंवा दोन मिनिटे शिजवा. काही चिरलेल्या भाज्या घाला आणि मऊ होईपर्यंत शिजवा. एका कॅनमध्ये नारळाचे दूध घालून १५ मिनिटे उकळवा. करी भात किंवा नान भाकरी बरोबर सर्व्ह करा.

जिरे घालून भाजलेली भाजी:

 भाजलेल्या भाज्यांना चव आणण्यासाठी जिरे हा एक उत्तम मार्ग आहे. भाज्या भाजण्यासाठी, ओव्हन 400 डिग्री फॅरेनहाइटवर गरम करा. ब्रोकोली, गाजर आणि बटाटे यांसारख्या काही भाज्या ऑलिव्ह ऑईल, जिरे पावडर, मीठ आणि मिरपूड टाकून घ्या. भाज्या ओव्हनमध्ये 20-30 मिनिटे भाजून घ्या, किंवा ते कोमल आणि तपकिरी होईपर्यंत शिजवा आणि सर्व मिक्स करून सर्व करा.

जीरा राईस:

साहित्य: 1 कप बासमती तांदूळ, 1-1/2 कप पाणी, 2 टेबलस्पून तुप/तेल, 1 टेबलस्पून जीरे, 1/2 टीस्पून मीठ, 2 टेबलस्पून कोथिंबीर बारीक चिरून.

कृती: तांदूळ दोन तिन पाण्याने धुवून 30मिनिटे भिजत ठेवा. एका भांड्यांत दिड कप पाणी उकळत ठेवा.दुसर्या गॅसवर पसरट भांडे ठेवा त्यामधे 1टेबलस्पून तेल घालून तेल/तुप तापले की त्यामधे भिजवलेले तांदूळ निथळून घाला थोडे परता नी त्यामधे उकळलेले पाणी घाला नि भात करून घ्या.नंतर थोडा थंड झाला की पसरवून ठेवा. एका कढईत तेल/तुप तापत ठेवा गरम झाले की त्यात तमालपत्र,लवंग,दालचीनी,काळीमीरी घाला नंतर जीरे घाला फुलले की पसरवलेला भात घाला नी पाच मिनीटं परता.कोथिंबीर घाला. मस्त गरमगरम जीरा राईस तयार आहे.

सुरक्षितता आणि दुष्परिणाम

जिरे बहुतेक लोकांसाठी सुरक्षित आहे. तथापि, अजमोदा (ओवा) किंवा इतर मसाल्यांची ऍलर्जी असणा-या लोकांनाही जिर्‍याची ऍलर्जी असू शकते. याव्यतिरिक्त, जिरे कमी प्रमाणात सेवन केले पाहिजे, कारण जास्त जिरे पोट खराब करू शकतात.

जर तुम्ही गर्भवती असाल किंवा स्तनपान करत असाल तर जिरे घेण्यापूर्वी तुमच्या डॉक्टरांशी बोलणे चांगले.

सारांश

जिरे हा एक बहुमुखी आणि चवदार मसाला आहे ज्यामध्ये विविध प्रकारचे औषधी आणि स्वयंपाकासंबंधी उपयोग आहेत. हे अँटिऑक्सिडंट्सचा चांगला स्रोत आहे आणि त्यात दाहक-विरोधी आणि कर्करोगविरोधी गुणधर्म आहेत. जिऱ्यात लोह भरपूर प्रमाणात असते. तसेच जिऱ्याचा वापर केल्यास आपणास ‘ब’ जीवनसत्त्व मिळते. एका बडीशेपच्या आकारासारखे दिसणारे जिरे जेवणाची चव तर वाढवतेच, शिवाय ते खूप उपयुक्त आहे. त्यामुळे जिरे अनेक रोगांवर औषध म्हणूनही वापरले जाऊ शकतात. अनेक रोगांवर उपचार करण्यासाठी जिरे खूप उपयुक्त आहे. करी, भाजलेल्या भाज्यांसह विविध पदार्थांचा स्वाद घेण्यासाठी जिऱ्याचा वापर केला जाऊ शकतो.

सूचना वजा विनंती

प्रस्तुत लेखात दिलेली माहिती हि इंटरनेट माध्यमात असलेल्या वेगवेगळ्या वेबसाईट वरून संग्रहीत केलेली आहे. ह्या संग्रहित माहितीची सत्यता पडताळून पाहिलेली नाही. केवळ माहिती द्वारे ज्ञानात अल्पशी भर टाकण्याचा हेतू साध्य करण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. या माहितीचा वापर करून कोणीही स्वतःवर प्रयोग करू नये. तज्ज्ञ व्यक्तींचा सल्ला घेऊन कोणतेही पाऊल उचलावे हि विनंती.