पितृपक्ष | HINDU RELIGION | SHRADDHA | PITRUPAKSHA | TRADITIONS | MOKSHA | MAHALAYA

पितृपक्ष

 

भाद्रपद महिन्याचा कृष्णपक्ष म्हणजे प्रतिपदा ते अमावास्या हा काळ. हिंदू धर्म-परंपरेत पितृ पंधरवडा म्हणून ओळखला जातो. प्रत्येकवर्षी १६ दिवसांचा एक महत्वपूर्ण कालावधी येतो. या कालावधीला हिंदू धर्मात पितृपक्ष किंवा श्राद्ध पंधरवडा म्हणूनही ओळखला जातो.

पितृपक्ष भाद्रपद महिन्यातील कृष्ण पक्षातच का असतो?

 पितृपक्षाला महालय असेही म्हणतात. या कालावधीत आपले पूर्वज किंवा नातेवाईकाचा ज्या तिथीला मृत्यू झाला असेल त्यांचे स्मरण करून त्यांच्या आत्म्याला शांत करण्यासाठी प्रार्थना केली जाते. पितृपक्ष म्हणजे पूर्वज- पितर या काळात पितृलोकातून पृथ्वीवर येतात असा समज आहे. म्हणून त्यांची पूजा त्या दिवसांत केली जाते, म्हणूनच तो काल शुभ मानला जात नाही. त्या काळात सर्वसामान्यपणे शुभकार्य करीत नाहीत; त्याविषयी बोलणी करीत नाहीत आणि मोठी खरेदीही करीत नाहीत.

 श्राद्ध करत असताना पूर्वजांना त्यांचे आवडते अन्न नैवेद्य म्हणून अर्पण केले जाते. असे केल्यास त्यांचे आशीर्वाद मिळून घरात समृद्धी आणि आनंद येते, अशी मान्यता आहे. पितृपक्ष हे आपल्या पूर्वजांबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा, त्यांनी आपल्यासाठी जे काही केले त्याबद्दल त्यांचे आभार मानण्याचा तसेच त्यांचे स्मरण करण्याचा एक मार्ग आहे. 

श्राद्ध पक्षाशी संबंधित कर्णाची एक कथा

 कथेनुसार कर्णाचा मृत्यू झाल्यानंतर त्याचा आत्मा स्वर्गात पोहोचल्यानंतर त्यांना खाण्यासाठी खूप सोने आणि दागिने दिले जातात. कर्णाच्या आत्म्याला असे का घडले हे लक्षात येत नाही. त्यानंतर त्यांनी इंद्रदेवाला विचारले की, त्यांना अन्नाऐवजी सोने का वाढण्यात आले आहे.

इंद्रदेवाने सांगितले की, तू तुझ्या जिवंतपणी फक्त सोन्याचे दान केले. कधीही आपल्या पूर्वजांना अन्नदान केले नाही. तेव्हा कर्णाने सांगितले की, मला माझ्या पूर्वजांविषयी काहीच माहिती नव्हते, त्यामुळे मी त्यांना काहीही दान करू शकलो नाही.

त्यानंतर कर्णाने आपली चुक सुधारण्यासाठी दुसरी संधी मागितली आणि 16 दिवसांसाठी पृथ्वीवर पाठवण्यात आले. त्यानंतर कर्णाने पूर्वजांचे श्राद्ध केले आणि त्यांना अन्नदान दिले. तर्पण केले, याच 16 दिवसांच्या काळाला पितृ पक्ष मानण्यात आले आहे.

पितृपक्षाचे महत्व

भारतीय परंपरेतील पौराणिक कथेनुसार, पूर्वज हे स्वर्ग आणि पृथ्वी यामधील विशेष क्षेत्रात राहतात त्याला 'पितृ लोक' म्हणतात, असे मानले जाते. पूर्वज म्हणजे परलोकात गेलेल्या आपल्या मागील तीन पिढ्या. मृत्यूचा देवता म्हणजे यम हा जगाचा प्रभारी असतो. असे मानले जाते की, पहिल्या पिढीला जेव्हा स्वर्गात नेले जाते, तेव्हा दुसऱ्या पिढीतील एक सदस्य मरण पावतो. पितृ लोकांमध्ये गेलेल्या तीन पिढ्यांची विधि केली जाते. श्राद्ध जर विधिपूर्ण, समर्पण, प्रेम आणि आदराने केले तर पूर्वज प्रसन्न होतात आणि नकारात्मक शक्तींपासून आपले रक्षण करून आपल्याला समृद्धी आणि यश प्रदान करतात. प्राचीन काळात आश्विन शुक्ल प्रतिपदेला नवीन वर्ष सुरू होत असे. त्यामुळे सरत्या वर्षाचे शेवटचे पंधरा दिवस दिवंगत पूर्वजांच्या स्मरणासाठी राखून ठेवले जात असत. सातवाहन राजांनी शालिवाहन शक सुरू केले. ते चैत्र शुक्ल प्रतिपदेला सुरू होते. त्यामुळे हिंदू नववर्ष चैत्र पाडव्याला सुरू केले जाते, मात्र महालय काळ बदलला गेला नाही. तो भाद्रपदाचा दुसरा आठवडाच राहिला. ती प्रथा शतकानुशतके जोपासली गेली आहे.

श्रद्धेने केले जाणारे दिवंगत व्यक्तींचे स्मरण

हिंदू माणूस त्याच्या नातेवाईकाचे श्राद्ध नातेवाईकाचा मृत्यू ज्या तिथीस झाला असेल, पितृपक्षातील त्याच तिथीस करतो. श्राद्ध म्हणजे श्रद्धेने केले जाणारे दिवंगत व्यक्तींचे स्मरण. त्या निमित्ताने दिवंगत पूर्वजांचे स्मरण केले जाते. श्राद्धविधीत अन्य गोत्रातील ज्ञात-अज्ञात अशा सर्वांचे पिंडरूपाने पूजन केले जाते. त्या पंधरवड्यात यमलोकातून पितर (मृत पूर्वज) कुटुंबीयांच्या घरी वास्तव्यासाठी येतात अशी समजूत आहे. म्हणून, तो पक्ष (पंधरवडा) तशा पितृकार्याला योग्य समजला जातो.

पूर्वजांच्या संपत्तीचा वारसा मिळण्याव्यतिरिक्त आपण त्यांनी केलेल्या पापांचे देखील वारसदार असतो. कधी कधी त्यांनी केलेल्या काही दुष्कृत्यांमुळे त्यांना मृत्यूनंतरही शांती मिळत नाही. सध्याच्या पिढीला त्यांच्या पूर्वजांच्या अशांततेने कष्ट होऊ शकते. अशात त्यांच्या आत्म्याला शांती मिळवून देण्यासाठी श्राद्ध हा एक मार्ग मानला जातो. श्राद्धातील तर्पण विधी पार पाडल्याने त्यांना त्यांच्या पापांसाठी मनःशांती मिळू शकते. 

प्रामुख्याने अपघात किंवा आत्महत्येमुळे झालेल्या अनैसर्गिक मृत्यूमुळे परलोकात जाण्यास आत्म्याला व्यत्यय येत असल्याचे मानले जाते. या अनपेक्षित मृत्यूचे परिणाम दूर करून आत्म्याला शांती मिळावी, यासाठी श्राद्धात तर्पण विधि अत्यंत महत्वाची मानली जाते. आपल्या पूर्वजांचे श्राद्ध करणे पुण्यकारक असते.

पितृपक्षाविषयी विचारले जाणारे सर्वसामान्य ५ प्रश्न व उत्तरे.

प्रश्न: पितृ पक्षाचा उद्देश काय आहे?

उत्तर: ब्रह्म पुराण आणि इतर वैदिक ग्रंथांनुसार, पितृ पक्षाच्या काळात अर्पण केलेली पूजा आणि विधी एखाद्याच्या पूर्वजांच्या आत्म्यांना शांती प्राप्त करण्यास आणि पुढील क्षेत्राकडे जाण्यास मदत करतात. अशा प्रकारे पितृ पक्षात श्राद्ध पूजा करणे हे स्वतःच्या आणि पूर्वजांच्या आत्म्याच्या कल्याणासाठी अत्यंत महत्वाचे आहे.

प्रश्न: पितृ पक्ष चांगला की वाईट?

उत्तर: पितृ पक्ष हा आपल्या मृत पूर्वजांसाठी सर्वात शुभ मुहूर्त आहे. निरनिराळ्या सत्कर्मांनी त्यांना आनंदी ठेवणे ही मुक्ती किंवा मोक्षप्राप्तीची एक पद्धत आहे.

प्रश्न: पितृ पक्षाचा देव कोण आहे?

उत्तर: पितृ पक्षामध्ये आपल्या पूर्वजांच्या तीन पिढ्यांची पूजा करण्याचे कारण आहे. प्राचीन ग्रंथांनुसार, तीन पूर्वीच्या पिढ्यांचे आत्मे पितृलोकामध्ये राहतात, स्वर्ग आणि पृथ्वी यांच्यामधील एक क्षेत्र आणि ज्याचे नियंत्रण मृत्यूचा देव यम करतो.

प्रश्न: पितृ पक्षात तर्पण कोण करू शकतो?

उत्तर: कुटुंबातील सर्वात मोठा मुलगा हे विधी करू शकतो. पितृ पक्षाचे विधी कुटुंबातील ज्येष्ठ पुत्र करतो. विधी करणाऱ्या व्यक्तीने सकाळी स्नान करावे, शुचिर्भूत होऊन धोतर नेसावे. दर्भ गवतापासून बनवलेली अंगठी घालून सर्व विधी गुरुजींच्या मार्गदर्शनाने करावेत.

प्रश्न: पितृपूजेचे काय फायदे आहेत?

उत्तर: एखाद्याच्या जीवनातील अडथळे किंवा अडथळे दूर करते. व्यक्ती जीवनात मानसिक शांती आणि शांतता प्राप्त करू शकते. संपत्ती आणि समृद्धी माणसाच्या आयुष्यात असते. पितृ दोष पूजन केल्याने कुटुंबातील सदस्यांसोबत सौहार्द आणि सौहार्दपूर्ण संबंध चांगले राखता येतात.

कृपया लक्षात असू द्या

वरील लेखातील सर्व माहिती इंटरनेटच्या माध्यमातुन विविध वेबसाईट वरून संकलित केलेली आहे. विषयाला अनुसरून हि माहिती आवश्यक ते फेरबदल करून आपणा समोर प्रस्तुत केलेली आहे. संकलनकर्ता याच्या सत्यतेची कोणतीही जवाबदारी घेत नाही तसेच यामध्ये मांडलेले मुद्दे आणि माहिती या बद्दल १००% खात्री देऊ शकत नाही. वाचकांनी वाचनाचा आनंद घ्यावा हि विनंती.