लोकमान्य टिळक आधुनिक भारताचे शिल्पकार | लोकमान्य टिळक हे एक महान स्वातंत्र्य सेनानी, एक उत्तम समाज सुधारक, एक आदर्शवादी राष्ट्रीय नेते, एक प्रख्यात वकील, एक प्रसिद्ध लेखक आणि एक महान विचारवंत, तसेच भारतीय इतिहास, हिंदू धर्म, संस्कृत, खगोलशास्त्र, गणित इ. म्हणजेच लोकमान्य टिळक बहुमुखी प्रतिभाचे होते | भारतीय असंतोषाचे जनक

 लोकमान्य टिळक

आधुनिक भारताचे शिल्पकार

लोकमान्य टिळक हे एक महान स्वातंत्र्य सेनानी, एक उत्तम समाज सुधारक, एक आदर्शवादी राष्ट्रीय नेते, एक प्रख्यात वकील, एक प्रसिद्ध लेखक आणि एक महान विचारवंत, तसेच भारतीय इतिहास, हिंदू धर्म, संस्कृत, खगोलशास्त्र, गणित इ. म्हणजेच लोकमान्य टिळक बहुमुखी प्रतिभाचे होते आणि काँग्रेसच्या मूलगामी विचारसरणीचे प्रवर्तक होते. त्यांना आधुनिक भारताचे शिल्पकार असेही म्हटले जाते.

लोकमान्य टिळकांचे पूर्ण नाव ‘बाळ गंगाधर टिळक’. ब्रिटिश अधिकारी त्यांना ‘भारतीय अशांततेचे जनक’ म्हणत असत. भारतीय सावतंत्रलढ्यात त्यांचा खूप मोलाचा वाटा होता. इंग्रजांविरोधात त्यांचे विचार खूप आक्रमक होते. त्यामुळे लोकांनी त्यांना ‘लोकमान्य’ म्हणून पदवी बहाल केली होती. भारतीयांमध्ये राष्ट्रीयत्वाची भावना निर्माण करणार्‍या या महान नेत्याला 'भारतीय असंतोषाचे जनक' म्हटले जाते.

लोकमान्य टिळक यांचे सुरुवातीचे जीवन

बाळ गंगाधर टिळक यांचा जन्म 23 जुलै 1856 रोजी महाराष्ट्रातील रत्नागिरी येथे एका ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे मुळगांव कोकणातील चिखली हे होते. टिळकांचे वडिल एका शाळेत शिक्षक म्हणुन कार्यरत होते व संस्कृताचे चांगले ज्ञानी होते. टिळक अवघे 16 वर्षांचे असतांना त्यांच्या वडिलांचे निधन झाले. त्यांच्या आईचे नाव पार्वतीबाई गंगाधर होते वडिलांच्या बदलीनंतर त्यांचे कुटुंब पुण्यात स्थायिक झाले. त्याच वेळी, 1871 मध्ये त्यांचा (तापीबाईंशी) विवाह झाला, ज्यांना नंतर (सत्यभामा बाई) म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

लोकमान्य टिळक यांचे शिक्षण

बाल गंगाधर टिळक (लोकमान्य टिळक) हे लहानपणापासूनच अतिशय बुद्धीचे हुशार विद्यार्थी होते, गणित त्यांचा आवडता विषय होता. त्यांनी त्यांचे प्राथमिक शिक्षण वडिलांकडून घरीच घेतलेले. नंतर त्यांचे शिक्षण पुण्यातील एंग्लो-वर्नाकुलर स्कूलमधून झाले. 1872 मध्ये गंगाधर यांचे निधन झाले. त्यांनी काही रक्कम मुलाच्या शिक्षणासाठी ठेवली होती. त्यामुळे डेक्कन कॉलेज मध्ये लोकमान्य टिळक यांनी नाव घातले. 1876 मध्ये बी.ए. पहिल्या वर्गात लोकमान्य टिळक उत्तीर्ण झाले. व त्यानंतर १८७९ मध्ये त्यांनी एल. एल. बी. ही पदवी लोकमान्य टिळक यांनी घेतली.

मी शेंगा खाल्ल्या नाहीत मी टरफले उचलणार नाही

लोकमान्य टिळक लहान असताना त्यांच्या शाळेतली हि प्रसिद्ध गोष्ट आहे. एकदा टिळकांच्या वर्गात मधली सुट्टी झाली. मधल्या सुट्टीत काही मुलांनी भुईमुगाच्या शेंगा खायला आणल्या होत्या. त्यांनी आपल्या मित्रांमध्ये त्या वाटुन खाल्ल्या. टिळकांनी एकही शेंग खाल्ली नव्हती. ह्या मुलांनी शेंगा खाताना एक घाणेरडा प्रकार केला. शेंगा काढल्या कि त्यांनी टरफले वाट्टेल तिथे टाकल्या. बऱ्याच मुलांनी शेंगा खाल्ल्यामुळे वर्गभर टरफले पडली. मधली सुट्टी संपल्यावर पुढच्या तासाला गुरुजी वर्गात आले. वर्गात झालेला कचरा पाहुन ते संतापले. त्यांनी कोणी शेंगा खाल्ल्या हे विचारले. अशा वेळेस मुलं पाळतात त्या परंपरेनुसार सगळे गप्प राहिले. गुरुजींना हे अपेक्षित होतंच, त्यांनी शिक्षा सुनावली. “ठीक आहे, कोणी खाल्ल्या शेंगा हे सांगणार नसाल तर सर्वांनी त्या उचला आणि वर्ग साफ करा. ताबडतोब कामाला लागा.” मुले कामाला लागली. टिळक मात्र आपल्या जागेवर शांत बसुन होते. गुरुजींनी त्यांना ते का सफाई करत नाहीत याचा जाब विचारला. ते म्हणाले “गुरुजी, मी शेंगा खाल्ल्या नाहीत आणि कचराही केला नाही. त्यामुळे मी टरफले उचलणार नाही.” “असं होय, मग मी मघाशी विचारले कोणी खाल्ल्या शेंगा तेव्हा बरा शांत बसलास. सांग कोणी खाल्ल्या शेंगा?” “मला चहाडी करायची नव्हती गुरुजी, त्यामुळे मी शांत राहिलो. पण मी शेंगा खाल्ल्या नाहीत एवढं मात्र सांगतो.” “वा रे वा. कोणी खाल्ल्या ते सांगणार नाही पण मी सर्वांना दिलेली शिक्षाही पाळणार नाही. एक तर कोणी शेंगा खाल्ल्या ते सांग, नाही तर टरफले उचल नाही तर चालता हो वर्गातुन.” टिळकांनी आपलं दप्तर आवरलं आणि वर्गातुन बाहेर निघुन गेले. त्यांनी आपल्या मित्रांची चहाडीही केली नाही पण न केलेल्या चुकीची शिक्षाही भोगली नाही.

लोकमान्य टिळकांचे सामाजिक जीवन

शिक्षण संपल्यानंतर लोकमान्य टिळक हे पुणे येथील एका खासगी शाळेत गणित व इंग्रजीचे शिक्षक झाले. पण त्यांचे विचार शाळेतील इतर शिक्षक आणि अधिकाऱ्यांशी जुळले नाहीत कारण ते भारतीय विद्यार्थ्यांना दुहेरी वागणुक देत असत. आणि या मतभेदांमुळे त्यांनी 1880 मध्ये शाळेत शिकवणे सोडले.

भारतीय विद्यार्थ्यांमध्ये राष्ट्रवादी शिक्षणाची प्रेरणा देण्यासाठी तसेच, देशातील तरुणांना उच्च दर्जाचे शिक्षण देण्यासाठी आणि शिक्षणाची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी बाळ गंगाधर टिळक व त्यांचे महाविद्यालयीन बॅचमेट आणि थोर समाजसुधारक गोपाळ गणेश आगरकर आणि विष्णूशास्त्री चिपुळणकर यांनी २४ ऑक्टोबर १८८४ मध्ये डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी ची स्थापना केली.

1885 मध्ये याच सोसायटीने माध्यमिक शिक्षणासाठी नवीन इंग्रजी स्कुल आणि उच्च शिक्षणासाठी फर्ग्युसन कॉलेज स्थापन देखील केली.

केसरी व मराठा वृत्तपत्राची स्थापना – सन 1881 मध्ये, लोकमान्य टिळकांनी ‘भारतीय जनता आणि लोकांच्या समस्या समजून घ्याव्यात आणि स्वत: च्या कारभाराची भावना निर्माण व्हावी आणि त्यांच्या हक्कांसाठी लढा द्यावा’ या उद्देशाने मराठी भाषेत ‘केसरी’ आणि इंग्रजी भाषेत ‘मराठा’ या दोन मासिकांची सुरूवात केली. ही दोन्ही वर्तमानपत्र लोकांमध्ये खूप लोकप्रिय झाली.

लोकमान्य टिळकांचे राजकीय जीवन

लोकमान्य टिळक यांनी 1890 मध्ये भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसमध्ये प्रवेश केला. त्यानंतर त्यांनी स्वराज्य पक्षाविषयी पक्षाच्या उदारमतवादी विचारांचा तीव्र निषेध करण्यास सुरुवात केली. या दरम्यान बाळ गंगाधर टिळक म्हणाले की ब्रिटिश सरकारच्या विरोधात एक साधी घटनात्मक चळवळ करणे व्यर्थ आहे, त्यानंतर पक्षाने त्यांना त्यावेळचे काँग्रेसचे प्रमुख नेते गोपाळ कृष्ण गोखले यांच्या विरोधात उभे केले.

लोकमान्य टिळकांना स्वराज्य मिळवण्यासाठी आणि इंग्रजांना पळवून लावण्यासाठी जोरदार बंड करायचे होते. त्याच वेळी त्यांनी स्वदेशी चळवळीस आणि बंगालच्या फाळणीच्या वेळी ब्रिटीश वस्तूंवर बहिष्कार घालण्याचे समर्थन केले. कॉंग्रेस पक्ष आणि लोकमान्य टिळक यांच्यातील विचारसरणीतील फरकामुळे त्यांना कॉंग्रेसची चरमपंथी विंग म्हणून मान्यता मिळाली.  यावेळी टिळकांना बंगालचे राष्ट्रवादी बिपीन चंद्र पाल आणि पंजाबचे लाला लाजपत राय यांनी पाठिंबा दर्शविला. त्याचवेळी या तिघांना ‘लाल-बाल-पाल’ म्हणून प्रसिद्ध झाली. 1907 मध्ये कॉंग्रेसच्या राष्ट्रीय अधिवेशनात कॉंग्रेस पक्षाच्या उदारमतवादी आणि चरमपंथी गटात वाद निर्माण झाला. यामुळे कॉंग्रेस दोन स्वतंत्र गटात विभागली गेली.

लोकमान्य टिळक आणि सार्वजनिक गणेशोत्सव

सन १८५७च्या बंडानंतर सरकारने ‘भारतीय लोकांच्या धार्मिक बाबतीत सरकार हस्तक्षेप करणार नाही’ असे वचन भारतीय जनतेला दिले होते! या सार्‍या तत्कालीन परिस्थितीचे यथायोग्य मूल्यमापन ते करीत होते. अशावेळी काही मित्रांनी महाराष्ट्रात आणि महाराष्ट्राबाहेर काही तुरळक ठिकाणी सुरु असलेल्या या गणपतीच्या उत्सवाकडे त्यांचे लक्ष वेधले. अखिल हिंदू समाजात प्रिय असलेले गणपती हे दैवत, बुद्धिदाता आणि विघ्नहर्ता! सारासार विचार करून टिळकांनी लोकांना गणपतीचे उत्सव सार्वजनिक स्वरुपात साजरे करण्याचे आवाहन केले. नुसते आवाहन करून न थांबता, त्यांच्या अंगभूत सवयीनुसार त्यात त्यांनी स्वतःला पूर्ण झोकून दिले. आपल्या कार्यकर्त्यांना हा उपक्रम यशस्वी करण्यासाठी त्यांनी कामाला जुंपले.

लोकमान्य आणि शिवजन्मोत्सव

१८९५ मध्ये टिळकांनी शिवसमाधीच्या जीर्णोद्धाराकरिता चळवळ सुरू केली. या काळापर्यंत टिळकांचे व्यक्तिमत्त्व आणि नेतृत्व आकाराला आलेले होते. शिवसमाधीच्या जीर्णोद्धाराची चळवळ टिळकांनी हाती घेतली आणि त्याहीपुढे जात शिवजन्मोत्सव भव्य स्वरुपात साजरा व्हावा, ही भूमिका मांडली. त्यामागे त्यांचे दोन प्रमुख हेतू होते, ते त्यांनी पुढे वेळोवेळी आपल्या लेखांमधून आणि भाषणांमधून लोकांपुढे मांडले. शिवाजी महाराजांसारख्या पराक्रमी महापुरुषाचे देशाला, विशेषतः महाराष्ट्राला विस्मरण व्हावे, त्यांच्या विषयीचा अभिमान-कृतज्ञताभाव एवढ्या वर्षांमध्ये कधीच सार्वजनिकरित्या व्यक्त केला जाऊ नये, ही बाब टिळकांसारख्या संवेदनशील नेत्याला पटण्यासारखी नव्हती. २२ एप्रिल, १८९६च्या ‘केसरी’तील ‘शिवजयंतीचा राष्ट्रीय उत्सव’ या लेखात टिळक लिहितात, “ज्या शूर पुरुषांनी आपल्या देशाचे नाव इतिहासात अजरामर केले किंवा ज्यांनी आपल्या कर्तबगारीने आमच्यात अद्याप काही पाणी आहे, असे जगास दाखविले, त्यांच्या कृत्याचे कितीही अभिनंदन केले तरी त्यांच्या ऋणातून सर्वस्वी मुक्त होणे कठीण आहे. श्री छत्रपती शिवाजी महाराजांचा उत्सव करण्यात त्याबद्दलची कृतज्ञता बुद्धी हे मुख्य कारण होय.” 

लोकमान्य टिळकांची तुरुंगातील जीवन

लोकमान्य टिळकांनी ब्रिटीश सरकारच्या दडपणाच्या धोरणाला कडाडून विरोध दर्शविला आणि आपल्या वर्तमानपत्रांद्वारे ब्रिटीशांविरूद्ध चिथावणीखोर लेख लिहिले. व या लेखाच्या प्रेरणेमुळे चापेकर बंधूनी 22 जून 1897 रोजी, कमिश्चनर रैंड औरो लेफ्टडिनेंट आयर्स्टचा खून केला. त्यानंतर लोकमान्य टिळकांवर हा खून केल्याबद्दल देशद्रोहाचा खटला चालविला गेला आणि 6 वर्षे ‘हद्दपार’ अशी शिक्षा सुनावण्यात आली. 1908 ते 1914 दरम्यान त्यांना बर्माच्या मांडले तुरुंगात पाठविण्यात आले. तुरुंगात असतानाही त्यांनी लिखाण सुरू ठेवले, त्यांनी तुरुंगात ‘गीता रहस्या’ हे पुस्तक लिहिले.

त्याच वेळी टिळकांच्या क्रांतिकारक पायऱ्यांमुळे इंग्रज बौखला येथे गेले होते आणि त्यांनी त्यांच्या वर्तमानपत्रांचे प्रकाशन थांबवण्याचा प्रयत्नही केला होता. पण तोपर्यंत टिळकांची लोकप्रियता बरीच वाढली होती आणि लोकांमध्ये स्वराज्य मिळण्याची इच्छा निर्माण झाली होती. ब्रिटिशांनाही या आक्रमक विचाराच्या स्वतंत्र सेनानी समोर झुकावे लागले.

लोकमान्य टिळकांचा मृत्यू

1 ऑगस्ट 1920 रोजी लोकमान्य टिळकांनी अखेरचा श्वास घेतला. जालियनवाला बाग हत्याकांडाच्या घटनेचा बाळ गंगाधर टिळक यांच्यावर खोलवर परिणाम झाला होता, त्यानंतर त्यांची प्रकृती ढासळू लागली. व नंतर त्यांना मधुमेहाच्या त्रासाने देखील विळखा घातला. त्यांच्या निधनानंतर संपूर्ण देशात शोककळा पसरली. त्यांच्या अंतयात्रेत लाखो लोक समाविष्ट झाले.

सारांश

आपल्या देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी अनेक क्रांतिकारी वीर आणि देशभक्तांनी आपले जीवन समर्पित केले. अशाच महान नेत्यांपैकी एक होते लोकमान्य टिळक. भारतीय असंतोषाचे जनक म्हणून ओळखले जाणारे लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक हे जहाल विचारसरणीचे एक बंडखोर नेते होते. गांधीवादी विचारांच्या विरुद्ध लोकमान्य टिळक हे उग्रवादी विचारांनी देशाला स्वातंत्र्य मिळवून देण्याचा प्रयत्न करणारे नेता होते. टिळक भारताचे एक प्रमुख नेता, समाज सुधारक आणि स्वातंत्र्य सेनानी होते. त्यांनी सर्वात आधी ब्रिटिश राजमध्ये पूर्ण स्वराज्याची मागणी केली.

कृपया महत्वाची सूचना आपल्यासाठी

वरील लेखातील सर्व माहिती इंटरनेटच्या माध्यमातुन विविध वेबसाईट वरून संकलित केलेली आहे. विषयाला अनुसरून हि माहिती आवश्यक ते फेरबदल करून आपणा समोर प्रस्तुत केलेली आहे. संकलनकर्ता याच्या सत्यतेची कोणतीही जवाबदारी घेत नाही तसेच यामध्ये मांडलेले मुद्दे आणि माहिती या बद्दल १००% खात्री देऊ शकत नाही. या आर्टिकलमध्ये देण्यात आलेली माहिती व उपाय हे सामान्य ज्ञानावर आधारित आहेत. ते अवलंबण्यापूर्वी तज्ज्ञांचा सल्ला जरूर घ्यावावाचकांनी वाचनाचा आनंद घ्यावा हि विनंती.