दुर्गा पूजा: देवी आणि तिच्या अवताराची कथा | नवरात्र पूजा | घटथापना | दुर्गेचे अनेक अवतार

नवरात्र पूजा व घटथापना

 

दुर्गा पूजा: देवी आणि तिच्या अवताराची कथा

देवी दुर्गा कथा: दुर्गेचे नाव दुर्गतिनाशिनी आहे ज्याचा अर्थ 'दुःख दूर करणारी' आहे. अशाप्रकारे तुम्हाला तुमची नावे सांगतील तिच्या भक्तांचे संरक्षण आणि जग वाईट करणार नाही तिची भूमिका दाखवते.

दुर्गा देवीचा जन्म

महिषासुराचा मुकाबला करण्यासाठी दुर्गा देवी का निवडली? ब्रह्मा, विष्णू आणि शिव या त्रिमूर्तींनी एकत्रित दहा हातांनी एक शक्तिशाली स्त्री निर्माण केली.

जेव्हा दुर्गा पवित्र गंगेच्या पडलेल्या आत्म्याच्या रूपात बाहेर पडली तेव्हा तिला सर्व देवांनी एक भौतिक रूप दिले. सर्व देवतांच्या शक्तींच्या संयोगाने निर्माण करण्याची शक्ती होती. म्हणून देवी दुर्गा किंवा 'महामाया'चा जन्म झाला, विश्वाची महान माता, जी विश्वातील वाईट शक्ती, संरक्षण आणि नाश सुनिश्चित करते.

मग देवतांनी तिला वैयक्तिक वरदान आणि शस्त्रे दिली. योद्धाप्रमाणे सशस्त्र, देवी सिंहावर स्वार युद्धात उतरली. भयंकर युद्ध, दुर्गेने शेवटी आपल्या त्रिशूळाने महिषासुराचा वध केला. तिच्या विजयाने स्वर्ग आणि पृथ्वी आनंदित आणि पुन्हा एकदा तिन्ही लोकांमध्ये शांती आली. संस्कृतमधील 'दुर्गा' या शब्दाचा अर्थ किल्ला किंवा सुरक्षित आणि संरक्षित जागा असा होतो. दुर्गेचे नाव दुर्गतिनाशिनी आहे ज्याचा अर्थ 'दुःख दूर करणारी' आहे.

देवीला त्रियंबके किंवा तीन डोळ्यांची देवी म्हणूनही ओळखले जाते. तिचा डावा डोळा इच्छा दर्शवतो आणि उजवा डोळा कृती दर्शवतो. तिचा तिसरा डोळा ज्ञानाचे प्रतिनिधित्व करतो. तिला सहसा सिंह किंवा वाघावर स्वार होताना दाखवले जाते, ती शक्ती आणि भयंकरपणाचे प्रतिनिधित्व करते. तिच्याकडे शस्त्रे देखील आहेत आणि ती संभाव्य उर्जेवर नियंत्रण ठेवते असे म्हटले जाते.

तिचे सौंदर्य: शक्ती आणि न्यायाची हिंदू देवी, देवी दुर्गा, एक अतिशय सुंदर स्त्री आहे. तिचा जन्म अनेक देवतांच्या ऊर्जेतून झाला होता. ती चक्रीय उर्जेचा स्त्रोत आहे आणि सर्व अस्तित्वामागील शक्ती आहे. तिचे सौंदर्य शांतता, प्रेम आणि न्याय यांचे शक्तिशाली प्रतीक आहे.

दुर्गेचे अनेक अवतार

काली, भगवती, भवानी, अंबिका, ललिता, गौरी, कंडलिनी, जावा, मीनाक्षी आणि कामाक्षी यासह दुर्गेचे अनेक अवतार आहेत. दुर्गा हा सर्व दैवी सैनिकांच्या शक्तीसह सर्वशक्तिमान अवतार आहे.

देवी योगमाया श्रीकृष्णाच्या आधी अवतरली होती.

द्वापर युगात विष्णुजी श्रीकृष्णाच्या रूपात अवतरणार होते. कंसाच्या कारागृहात देवकीच्या पोटी श्रीकृष्णाचा जन्म झाला आणि दुसरीकडे गोकुळातील नंदबाबांच्या घरी यशोदाजींच्या पोटी योगमायेच्या रूपात माता यशोदाचा जन्म झाला. त्यावेळी यशोदाजी गाढ झोपेत होत्या. वसुदेवांनी कंसाच्या कारागृहातून कृष्णाला गोकुळात नेले आणि कृष्णाला यशोदाजींकडे ठेवले आणि तेथून त्या चिमुरडीला उचलून मथुरेच्या तुरुंगात परतले आणि मुलीला देवकीकडे ठेवले. 

कंसाला देवकीच्या आठव्या अपत्याची बातमी कळताच तो ताबडतोब तुरुंगात गेला. कंसाने त्या चिमुरडीला देवकीजवळ उचलले आणि कंसाने तिला मारण्याचा प्रयत्न करताच ती मुलगी त्याच्या हातातून निसटून निघून गेली. निघण्यापूर्वी देवीने कंसाला घोषणा केली होती की जो तुला मारेल तो जन्माला आला आहे. योगमाया देवीचे दुसरे नाव मां विंध्यवासिनी आहे.

असंख्य डोळ्यांनी शाकंभरी प्रकट झाली

एकेकाळी राक्षसांच्या दहशतीमुळे पृथ्वीवर अनेक वर्षे दुष्काळ पडला होता. तेव्हा भक्तांचे दुःख दूर करण्यासाठी देवी शाकंभरी अगणित डोळ्यांनी प्रकट झाली.

देवीने सलग नऊ दिवस आपल्या हजारो अश्रूंचा वर्षाव केला होता, ज्यामुळे पृथ्वी पुन्हा एकदा हिरवाईने व्यापली गेली. शाकंभरीला शताक्षी नावानेही ओळखले जाते. या रूपात देवी फळे आणि वनस्पतींचे प्रकट झाले.

शाकंभरी नवरात्र पौष महिन्याच्या शुक्ल अष्टमी तिथीपासून सुरू होते, जी पौष पौर्णिमेला संपते. पौष पौर्णिमेला अन्न, कच्च्या भाज्या, फळे आणि पाणी दान करण्याची परंपरा आहे.

जेव्हा देवीने भ्रामरी देवीचा अवतार घेतला

अरुण नावाच्या राक्षसाने ब्रह्मदेवाला प्रसन्न करण्यासाठी तपश्चर्या केली होती. त्यांच्या भक्तीने प्रसन्न होऊन ब्रह्मदेव प्रकट झाले. अरुणने वरदान मागितले की युद्धात मला कोणीही मारू नये, मी कोणत्याही शस्त्राने मरू नये, कोणी स्त्री-पुरुष मला मारू शकत नाही, दोन-चार पायांचा प्राणी मला मारू शकत नाही, मी असेन. देवांवर विजय मिळवला. मी ते करू शकतो.

ब्रह्मदेवाने त्याला हे सर्व वरदान दिले. वरदानामुळे तो खूप शक्तिशाली झाला होता. त्याची दहशत वाढू लागली. सर्व देव व्यथित झाले. तेव्हा आकाशातून आवाज आला की देवांनी देवी भगवतीला प्रसन्न करावे. आकाशवाणी ऐकून सर्व देवांनी देवीची तपश्चर्या केली.

तपश्चर्येने प्रसन्न होऊन देवी प्रकट झाली. देवीला सहा पाय होते. देवीला असंख्य मधमाश्यांनी वेढले होते, म्हणजे एक विशेष प्रकारची मोठी मधमाशी. भ्रमांनी वेढल्यामुळे देवांनी तिचे नाव भ्रामरी देवी ठेवले. देवी मातेने आपल्या अनुयायांना अरुण राक्षसाचा वध करण्याची आज्ञा दिली.

काही क्षणातच असंख्य भ्रामक राक्षस अरुणच्या शरीराला चिकटले आणि त्याला चावू लागले. अनेक प्रयत्न करूनही तो राक्षसांच्या हल्ल्यापासून वाचू शकला नाही आणि त्याचा मृत्यू झाला.

माँ चामुंडाचा अवतार असाच झाला

प्राचीन काळी शुंभ आणि निशुंभ नावाचे दोन राक्षस होते. त्या दोघांनी देवराज इंद्र आणि सर्व देवांना स्वर्गातून हाकलून दिले आणि स्वर्गाचा ताबा घेतला. शुंभ-निशुंभाची दहशत संपवण्यासाठी देवांनी पार्वतीची प्रार्थना केली.

तेव्हा माता पार्वतीच्या शरीरातून एक देवी प्रकट झाली, तिचे नाव शिव होते. अंबिका हे शिव देवीचे नाव आहे.

जेव्हा शुंभ-निशुंभाचे सेवक चंद-मुंड यांनी अंबिका देवीला पाहिले तेव्हा ते मोहित झाले. जेव्हा चंड-मुंडाने शुंभ-निशुंभसमोर देवीची स्तुती केली तेव्हा शुंभ-निशुंभने देवीला आपल्या महालात आणण्याचा आदेश दिला.

चंद-मुंडा सैन्यासह देवीच्या समोर पोहोचले. त्यावेळी देवी अंबिकेच्या शरीरातून दुसरी देवी प्रकट झाली, जी दिसायला अतिशय भयंकर होती, तिला कालिका म्हणून ओळखले जाते. कालिकेने चंद-मुंडाचा वध केला. त्यामुळे देवीला चामुंडा हे नाव पडले.

चंद-मुंडानंतर शुंभ-निशुंभाने रक्तबीज पाठवली. रक्तबीजच्या रक्ताचे थेंब जिथे पडले तिथे राक्षसांचा जन्म झाला. त्यानंतर चंडिकेने रक्तबीज संपूर्ण गिळली. रक्तबीजेनंतर देवीने शुंभ-निशुंभाचाही वध केला.

देवी दुर्गेची अनेक शस्त्रे आणि अनेक शस्त्रास्त्रे

देवी दुर्गेला दहा हात असल्याचे चित्रित केले आहे. हे हिंदू धर्मातील दहा दिशांचे प्रतिनिधित्व करतात; ती सर्व दिशांनी तिच्या भक्तांचे रक्षण करते. देवी तिच्या प्रत्येक हातात महिषासुरासारख्या दुष्ट प्राण्यांशी लढण्यासाठी देवतांनी दिलेली वेगळी शस्त्रे धारण करते. एका हातात तिने समुद्राचा देव वरुणाने तिला दिलेला शंख आहे. इतर दोन हातात तिने वायू, पवन देवाने तिला दिलेला धनुष्य आणि बाण धरला आहे. दुस-या हातात तिने इंद्राची गडगडाट धरली आहे, ती इंद्राची कोणतीही गोष्ट प्रभावित न होता नष्ट करू शकते. आणखी एका हातात तिने कमळ धरले आहे, जे अध्यात्म आणि स्थिरतेचे प्रतीक आहे. दुस-या हातात तिच्या हातात सुदर्शन चक्र किंवा विष्णूची चकती आहे, जी वाईट शक्ती कितीही शक्तिशाली असली तरीही त्यांचा नाश करू शकते.

देवतांनी देवीला तिच्या युद्धात मदत करण्यासाठी विविध प्रकारची शस्त्रे दिली. दुर्गा मिरवणुकीत आठ परिचर देवतांसह दर्शविली जाते. त्या प्रत्येकाला नानाविध अलंकार आणि दागिन्यांनी सजवलेले असते. तिची शस्त्रेही रत्नजडित आहेत. तिचा एक आकर्षक चेहरा आणि सुव्यवस्थित अंग आहेत. तिचे डोळे अंडाकृती आहेत आणि तिसरा डोळा कपाळावर आहे. तिचे हात लांब आहेत आणि उत्साही हालचालीची भावना व्यक्त करतात.

दुर्गादेवीची बहीण कालीदेवी

काली, काळी पृथ्वी माता देवी, विश्वातील सर्वात शक्तिशाली स्त्री शक्तींपैकी एक आहे. तिचे हिंसक प्रयत्न अनेकदा लढाया आणि गडद कृत्यांशी संबंधित असतात, परंतु ती संकल्प आणि संरक्षणाशी देखील संबंधित असते. तिची विध्वंसक ऊर्जा कधीकधी अंतिम परिवर्तन मानली जाते.

कालीची पूजा करण्यासाठी सर्वात महत्त्वाचे ठिकाण म्हणजे स्मशानभूमी, जिथे तिचा स्वभाव स्पष्ट होतो. खरं तर, काली उपासनेचे तज्ञ मानतात की जग हे वास्तविक स्मशानभूमी आहे, कारण काली हे काळाचे खरे रूप आहे. जसे की, तिला चितेचे रूप दिले जाते, नंतरच्या जीवनाचे प्रतीक.

दुर्गादेवीचे 'वाहन'

अतुलनीय शक्तीचे प्रतीक म्हणून देवी मातेकडे सर्वात प्रभावी वाहन किंवा वाहनांपैकी एक आहे. अनेकदा सिंह किंवा सिंहिणीच्या रूपात चित्रित केलेला, हा प्राणी सामर्थ्य व्यक्त करतो आणि जंगलाचा निर्विवाद शासक आहे. अशाप्रकारे सिंह हे विस्मयकारक आणि सर्वशक्तिमान देवीसाठी योग्य वाहन आहे. दुर्गा तिच्या सिंहावर निर्भय मुद्रेत उभी आहे ज्याला अभय मुद्रा म्हणतात किंवा भीती नसलेली हावभाव आहे, हे दृश्य कोणत्याही राक्षसाला अत्यंत भीतीने भरून टाकू शकते.

नवरात्रामध्ये यज्ञाचे फळ

श्रीकृष्णाने गीतेत वर्णन केल्याप्रमाणे यज्ञ केल्यास आणि त्या ठिकाणी पर्जन्यवृष्टी झाल्यास त्या यज्ञाचे फळ शतपटाइतके प्राप्त होते. म्हणून या नवरात्रामध्ये हवन यज्ञाला आपल्या पूर्वजांपासून एवढे महत्त्व प्राप्त झाले आहे तसेच ज्या कुमारिकांना भोजन दिले जाते त्यांना सुद्धा त्यांच्या वयानुसार देवीच्या वेगवेगळ्या रूपांनी संबोधिले जाते. कुमारिका कमीत कमी दोन वर्षांची असली पाहिजे. त्याआधी तिचे पूजन चालत नाही. तीन वर्षांच्या कुमारीला त्रिमूर्ती, चार वर्षाच्या कुमारिकेला कल्याणी, पाच वर्षाच्या कुमारीला रोहिणी, सहा वर्षाच्या कालिका, सात वर्षांच्या कुमारिला चंण्डिका, आठ वर्षाच्या कुमारीला शांभवी, नऊ वर्षाच्या कुमारीला दुर्गा आणि दहा वर्षाच्या कुमारीला सुभद्रा याच्या वरच्या वयाच्या कुमारीचे पूजन करण्याचा प्रघात नाही. कुमारी पूजनाचे फळ असे आहे की, दुःख दारिद्र्य नाहीसे होऊन शत्रूंचा नाश होते. यावरून भारतीय संस्कृतीमध्ये स्त्रीचे महत्त्वदेखील अधोरेखित होते. फार पूर्वीची गोष्ट आहे. दक्षाच्या यज्ञामध्ये देवी भद्रकालीचा अवतार अष्टमीला झाला. तिचा आकार प्रचंड अवाढव्य होता आणि तिच्याच बरोबर असंख्य योगीनींचाही समावेश होता म्हणून अष्टमीला जो यज्ञ करण्याचा प्रघात आहे त्यात हवन ब्राह्मण भोजन कुमारिका भोजन फळ, फूल आणि वेगवेगळ्या प्रकारच्या दानांनी जगदंबेला प्रसन्न करण्यात येते तसेच ज्यांना नवरात्रात नऊ दिवस उपवास करणे शक्य होत नाही, त्यांनी तीन दिवस उपवास करूनही त्यांना यथोचित फळ मिळू शकते. तसेच सप्तमी, अष्टमी आणि नवमी या तीन रात्री उपाशी राहून देवीची पूजा केली, तर त्यांना फळ प्राप्ती होऊ शकते. देवीचे पूजन, होम, कुमारी पूजन आणि ब्राह्मण भोजन या चार प्रकारच्या कार्याने यथोचित पूजन केले, तर नवरात्राचे सांगोपांग व्रतपूर्ण होते, अशी आख्यायिका आहे आणि जगात जे काही अनेक व्रत किंवा अनेक दान आहे त्याची या नवरात्रव्रताशी तुलना कधीच होऊ शकत नाही. कारण हे व्रत धनधान्य, सुखसंपत्ती, पुत्रपौत्र, आरोग्यवर्धक आणि स्वर्ग व मोक्षाची प्राप्ती करून देण्यास समर्थ आहे. ज्यांना विद्या, धन आणि पुत्र मिळण्याची इच्छा आहे, त्यांनी या सौभाग्यदायी मंगलमय व्रताचे अनुष्ठान मांडावे. विद्येची आवड असणाऱ्या मनुष्याने हे व्रत केल्यास त्याला विद्येची प्राप्ती होते. ज्याचे राज्य नष्ट झाले, त्याला पुन्हा राज्याची प्राप्ती होऊ शकते, असे वर्णन परमपावन अशा श्री देवी भागवतात केले आहे.

कथासार सारांश

माँ दुर्गा ही हिंदू धर्मातील सर्वात शक्तिशाली देवी आहे. ती मातृदेवता आणि सर्व मानवांची रक्षक आहे. तिला नऊ रूपे आहेत आणि ती हिंदू धर्माची मुख्य देवता आहे. तिच्या नावाचा अर्थ ‘अजिंक्य’ आणि संस्कृत शब्द ‘दुर्गा’ पासून आला आहे. पहिला अक्षर 'डु' हा चार राक्षसांशी संबंधित आहे, 'आर' हा रोगांशी संबंधित आहे आणि 'गा' हा पापांचा आणि अधार्मिकतेचा नाश दर्शवतो.

तिची शक्ती तिच्या शस्त्रांमध्येही दिसून येते. तिच्याकडे मोठ्या प्रमाणात शस्त्रे आहेत, ज्यात शंख आहे, जो आदिम आवाज ओम चे प्रतिनिधित्व करतो आणि कमळ, जे भगवान विष्णूची देणगी आहे. एकत्रितपणे, ही शस्त्रे अंधाराच्या शक्तींचा नाश करण्यास मदत करणारी शक्तिशाली शस्त्रे असल्याचे म्हटले जाते. हे असह्य भुतांसारखे आहेत आणि त्यांचा सहज नाश करण्याची शक्ती तिच्याकडे आहे.

दुर्गा देवीच्या शक्तींचा अनुभव घेण्याचे अनेक मार्ग आहेत. एक तर ती अत्यंत सुंदर आहे. तिच्या सामर्थ्यांमध्ये तिच्या पीडितांना भुरळ घालण्याची आणि पराभूत करण्याची क्षमता समाविष्ट आहे. याव्यतिरिक्त, तिच्याकडे अनेक गूढ शक्ती आहेत, ज्यात वैश्विक चलन संतुलित ठेवण्याची क्षमता आहे. देवीला तिच्या भक्तांचे ऐकण्याची शक्ती देखील आहे. परिणामी, देवीचे अनेकदा वैयक्तिक रक्षणकर्ता म्हणून वर्णन केले जाते.