नेत्रदान | १० जून हा दिवस संपूर्ण जगात जागतिक नेत्रदान दिन | सुप्रसिद्ध नेत्र विशारद डॉ. रामचंद्र लक्ष्मण भालचंद्र यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ १० जून हा दिवस जागतिक नेत्रदान दिन | डोळ्यात दाटलेल्या काळ्याकुट्ट अंधारातून उद्याच्या उज्ज्वल भविष्याची स्वप्ने पाहणाऱ्या व्यक्तींना नेत्रदानाच्या माध्यमातून हे जग सुंदर आहे याची प्रचिती देण्याची प्रेरणा हा दिवस आहे

नेत्रदान

 

 नेत्रदान किती महत्वपूर्ण आहे?

१० जून हा दिवस संपूर्ण जगात जागतिक नेत्रदान दिन म्हणून साजरा केला जातो. अनेक अंध व्यक्तींचे जीवन प्रकाशमान करणारे सुप्रसिद्ध नेत्र विशारद डॉ. रामचंद्र लक्ष्मण भालचंद्र यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ १० जून हा दिवस जागतिक नेत्रदान दिन म्हणून साजरा केला जातो. डोळ्यात दाटलेल्या काळ्याकुट्ट अंधारातून उद्याच्या उज्ज्वल भविष्याची स्वप्ने पाहणाऱ्या व्यक्तींना नेत्रदानाच्या माध्यमातून हे जग सुंदर आहे याची प्रचिती देण्याची प्रेरणा हा दिवस आहे.

शासकीय सेवेत नेत्रचिकित्सक म्हणून अहोरात्र झटणाऱ्या डॉ भालचंद्र यांचे नाव महाराष्ट्राच्या इतिहासात अजरामर आहे. त्यांचा जन्म उस्मानाबाद जिल्ह्यात १० जून १९२४ रोजी झाला. घरची परिस्थिती हलाखीची असूनही जिद्द आणि चिकाटीच्या जोरावर त्यांनी शिक्षण पूर्ण करून नेत्र विशारद पदवी मिळवून ८० हजारांहून अधिक शस्त्रक्रिया केल्या. १० जून १९७९ ला त्यांचे निधन झाले. या दिवसाचे औचित्य साधून लोकांमध्ये नेत्रदानाविषयी जनजागृती करून लोकांना मृत्यूनंतर डोळे दान करण्यास प्रवृत्त करणे हे या दिवसाचे महत्वाचे उद्दिष्ट आहे. आपल्या आयुष्यात डोळ्यांचे किती महत्व आहे हे आपण जाणतोच. जगातील सर्व सुंदर गोष्टी आणि सुंदर जगाचा आनंद आपण डोळ्यांमुळेच घेऊ शकतो. डोळ्यांशीवाय जगण्याची कल्पनाही कोणी करू शकत नाही. डोळे हे आपल्या शरीरातील सर्वात महत्वाचे ज्ञानेंद्रिय आहे. 

डोळ्यांद्वारे आपल्याला ७५ टक्के ज्ञान मिळते. सध्याचा काळात बदलणारी जीवनशैली, अनियमित दिनचर्या, प्रदूषण आणि वाढलेला मानसिक तणाव यामुळे बहुतेक लोकांना डोळ्यांच्या त्रासाला सामोरे जावे लागत आहे. काहींना हा त्रास लहानवयातच होतो तर काहींना वयाच्या मध्यकाळात होतो. काही असेही दुर्दैवी असतात की ज्यांच्या आयुष्यात कायमचा अंधार असतो. त्यांना दृष्टीच नसते. जन्मतःच ते दृष्टिहीन असतात. तर काही जण अपघातात आपले डोळे गमावतात. जगभरात दृष्टिहीन लोकांची संख्या जास्त आहे. अशा अंधारलेल्या लोकांच्या आयुष्यात नेत्रदानाने प्रकाश आणता येतो. त्यासाठी नेत्रदानाचे महत्व लक्षात घेऊन जग न पाहिलेल्या व्यक्तींना नेत्रदान करुन त्यांना हे सुंदर जग पाहण्याची संधी देणे ही काळाची गरज आहे. भारतामध्ये असलेल्या कायद्यानुसार नेत्रदान हे मरणोत्तर करावे. 

हे नेत्रदान चष्मा असणारे, मोतीबिंदूची शस्त्रक्रिया झालेले तसेच मधुमेह आणि मानसिक त्रास असलेले व्यक्तीही करू शकतात. नेत्रदान करण्यास इच्छुक असलेल्या व्यक्तींनी जवळच्या नेत्रपेढीत जाऊन नेत्रदानाची नोंद करावी. मृत व्यक्तीने नेत्रदानाची नोंद केली नसली तरी त्या व्यक्तीच्या वारसदारांनी इच्छा व्यक्त केली तरी त्या व्यक्तीचे नेत्रदान होऊ शकते. मृत्यूनंतर जास्तीतजास्त सहा तासाच्या आत नेत्रदान होऊ शकते. ज्या व्यक्तीला नेत्रदानासाठी कॉर्नियाचा वापर करायचा आहे त्याला चोवीस तासाच्या आत कॉर्नियाचे प्रत्यारोपण करणे गरजेचे असते. नेत्रदानाचा अर्थ शरीरातून संपूर्ण डोळा काढून घेणे असा होत नाही. यात मृत व्यक्तीच्या डोळ्याचा कॉर्नियाचा वापर करण्यात येतो. एका मृत्यू झालेल्या व्यक्तीचे डोळे एका नेत्रहीन व्यक्तीला देण्यात येते त्यामुळे त्या अंध व्यक्तीचे जीवन तर प्रकाशमान होतेच पण मृत व्यक्ती मृत्यूनंतरही हे सुंदर जग पाहू शकते.

“नेत्रदान” केले तर पूर्ण डोळे काढतात का?

समज – गैरसमज

आपल्या देशात अनेक लोक नेत्रहिन आहेत. परंतु, भारतात नेत्रदान करण्याचे प्रमाण खूपच कमी आहे. याचे एक प्रमुख कारण म्हणजे नेत्रदानाबाबत पसरलेले गैरसमज. सर्वात मोठा गैरसमज असा आहे की, नेत्रदान करणे म्हणजे संपूर्ण डोळा काढून टाकला जातो.

आपल्या देशात 1 कोटीहून अधिक लोक नेत्रहिन आहेत. देशातील एक कोटी लोक अंध आहेत. याचे एक प्रमुख कारण म्हणजे कॉर्नियल अंधत्व. कॉर्निया हा डोळ्याचा सर्वात पुढचा थर आहे. ते पारदर्शक असते, त्यातील दोषामुळे दृष्टी जाते किंवा काही लोकांची पूर्णतः कमी होते. पण ते एका साध्या शस्त्रक्रियेने दुरुस्त केले जाऊ शकते. कॉर्नियल ट्रान्सप्लांट असे या शस्त्रक्रियेचे नाव आहे. पण मुद्दा असा आहे की, हा नवा कॉर्निया किंवा बोलायचे झाल्यास हे नवे डोळे कुठून येतात? ते डोळे दान करणाऱ्या लोकांकडून येतात. डोळे दान करणे म्हणजे डोळे काढून दुसऱ्याला देणे असा होत नाही. नेत्रदान हे माणसाच्या मृत्यूनंतरच होते. फक्त हे लोक त्यांच्या आयुष्यात संमती देतात की, मृत्यूनंतर इतर लोकांना त्यांच्या डोळ्यातून जग पाहता येऊ शकते.

भारतात नेत्रदान करण्याचे प्रमाण खूपच कमी आहे. याचे एक प्रमुख कारण म्हणजे नेत्रदानाबाबत पसरलेले गैरसमज. सर्वात मोठा चुकीचा समज असा आहे की, डोळे दान करणे म्हणजे संपूर्ण डोळा काढून टाकला जातो. परंतु, हा पूर्णतः गैरसमज आहे. 13 ऑगस्ट रोजी अवयवदान दिन साजरा केला जातो. किडनी, यकृत, हृदय, डोळे यांसारख्या अवयवांच्या दानाबद्दल माहिती पसरावी म्हणून हा दिवस साजरा केला जातो. त्यामुळे ज्यांना नेत्रदान करायचे आहे ते कोणत्याही नोंदणीकृत नेत्रपेढी किंवा नेत्र रुग्णालयाशी संपर्क साधू शकतात. याबाबत नेत्ररोगतज्ज्ञ डॉ. स्वाती बन्सल यांनी नेत्रदानाबाबत सविस्तर माहिती दिली आहे.

डोळे दान कोण करू शकतात?

1 वर्षावरील प्रत्येक व्यक्ती नेत्रदान (कॉर्निया) करू शकते.

नेत्रदानासाठी वयाची मर्यादा नाही.

वयाचे कोणतेही बंधन नाही.

डोळे कसे दान केले जातात?

डोळे दान करण्याची प्रक्रिया फारशी अवघड नाही. ज्यांनी आधीच आपले डोळे दान केले आहेत, त्यांच्या मृत्यूनंतर कुटुंबातील सदस्य कोणत्याही नेत्रपेढी किंवा नेत्र रुग्णालयाशी संपर्क साधू शकतात. कॉर्निया पुढील 6-8 तासांत काढला जाऊ शकतो.

डोळा काढतात का

या प्रक्रियेत संपूर्ण डोळा काढला जात नाही. डोळ्यांसमोर कॉर्निया नावाचा पारदर्शक थर असतो. फक्त त्याला बाहेर काढले जाते. हे केल्यावर डोळ्यांना कोणत्याही प्रकारची जखम होत नाही.

नवीन रुग्णांना नवीन डोळे कसे मिळतील?

प्रथम मृत व्यक्तीचा कॉर्निया बाहेर काढला जातो. त्यानंतर ज्या नवीन रुग्णाचा कॉर्निया खराब झाला आहे, तो काढून टाकला जातो. त्यानंतर नवीन कॉर्नियाचे प्रत्यारोपण केले जाते. त्या शस्त्रक्रियेला कॉर्नियल प्रत्यारोपण म्हणतात. ही अतिशय सोपी शस्त्रक्रिया आहे. यामध्ये टाके टाकून नवीन कॉर्निया डोळ्यात टाकला जातो.

नेत्रदान करण्याबाबत गैरसमज

पहिला समज असा आहे की, मृत्यूनंतर संपूर्ण डोळा काढून टाकला जातो. – असे होत नाही. डोळ्याचा फक्त समोरचा भाग जो पारदर्शक असतो आणि ज्याला कॉर्निया म्हणतात. फक्त हे काढले आहे.

हे कॉर्निया नवीन रुग्णामध्ये प्रत्यारोपित केले जाते जे पाहू शकत नाहीत. – तुम्ही तुमचे दोन्ही डोळे दान केल्यास 2 रुग्णांचे आयुष्य सुधारते. ज्या रुग्णांना कॉर्नियल अंधत्व आहे अशा रुग्णांवर ही डोळ्याची शस्त्रक्रिया केली जाते. म्हणजेच ज्यांचा कॉर्निया खराब आहे आणि त्यामुळे ते कमी दिसत आहेत. इतर कोणत्याही स्थितीत, कॉर्नियल प्रत्यारोपण फायदेशीर नाही.

कॉर्नियल प्रत्यारोपण फारसे यशस्वी होत नाही असाही एक समज आहे. – पण तसे नाही.- ही एक अफवा आहे. कॉर्नियल प्रत्यारोपण ही अत्यंत यशस्वी शस्त्रक्रिया आहे. याचा अनेक रुग्णांना फायदा होतो.

विशिष्ट वयाचे लोकच नेत्रदान करू शकतात असे लोकांचे मत आहे. मात्र, तसे नाही. 1 वर्षावरील कोणतीही व्यक्ती नेत्रदान करू शकते. त्यांची वैद्यकीय स्थिती काहीही असो. मधुमेह, रक्तदाब किंवा कोणताही आजार असला तरी नेत्रदान करता येते. काही वैद्यकीय परिस्थिती आहेत ज्यात डोळे दान करू शकत नाहीत, जसे की एचआयव्ही. हिपॅटायटीस बी., हिपॅटायटीस सी., कोविड-19 मध्येही नेत्रदान करण्यास मनाई आहे. याशिवाय सर्व डोळे दान करू शकतात.

डोळे निरोगी कसे ठेवायचे?

डोळे निरोगी ठेवण्यासाठी शरीर निरोगी ठेवणे गरजेचे आहे.

योग्य पोषण घ्या.

 सकस आहार घ्या.

व्यायाम करा.

शरीर निरोगी असेल तर डोळेही निरोगी राहतील.

जर तुम्ही कॉम्प्युटर, लॅपटॉप, मोबाईलवर काम करत असाल तर दर ३० मिनिटांनी ३० सेकंदांचा ब्रेक घ्या.

यामुळे डोळ्यांचे स्नायू मजबूत राहतात.

डोळ्यांची तपासणी करावी.

नेत्रदान प्रक्रिया

नेत्रपेढी किंवा नेत्ररोग तज्ञाशी संपर्क साधून नेत्रदान केले जाऊ शकते. त्यासाठी एक फॉर्म भरून सबमिट करावा लागेल. यानंतर त्या व्यक्तीला एक ओळखपत्र मिळते जे त्याचे कुटुंब त्याच्या मृत्यूनंतर नेत्रदान करण्यासाठी दाखवू शकते. जर व्यक्तीने त्याच्या हयातीत नेत्रदान करण्याची घोषणा केली असेल किंवा त्याच्या कुटुंबीयांना मृत्यूनंतर नेत्रदान करायचे असेल तरच हे शक्य आहे. मृत्यूच्या सहा तासांच्या आत माहिती मिळाल्यावर, नेत्र रुग्णालय किंवा नेत्रपेढीतील डॉक्टरांची एक टीम त्या व्यक्तीच्या घरी जाते, कॉर्निया काढून टाकते आणि उरलेल्या भागावर प्लास्टिकची टोपी लावते जेणेकरून चेहरा विद्रूप होऊ नये.

नेत्रदान हे मृत्यूनंतर केले जात असल्याने, लोक त्यांचे डोळे प्रतिज्ञावत ठेवू शकतात आणि मृत्यूपूर्वी दाता म्हणून नोंदणी करू शकतात. हा निर्णय तुमच्या जवळच्या नातेवाईकांना आणि मित्रांना कळवला गेला पाहिजे जेणेकरून ते तुमचे निधन झाल्यानंतर योग्य ती पावले उचलू शकतील. जर एखाद्या व्यक्तीने मृत्यूपूर्वी प्रतिज्ञावत ठेवलेले नसेल, तर त्यांचे डोळे पुढील नातेवाईकांच्या संमतीने दान केले जाऊ शकतात.

जर तुम्हाला नेत्रदानासाठी नोंदणी करायची असेल आणि तुमच्या मृत्यूनंतर ते दान करायचे असेल, तर तुम्हाला एक तारण फॉर्म भरून जवळच्या नेत्रपेढीला पाठवावा लागेल. या प्रक्रियेसाठी तुम्ही ऑनलाइनही नोंदणी करू शकता. एकदा तुमची नोंदणी झाल्यानंतर तुम्हाला एक डोनर कार्ड दिले जाईल जे फक्त नेत्रदाता होण्याच्या तुमच्या हेतूची अभिव्यक्ती म्हणून काम करेल.

कोण करू शकतो

कोणत्याही वयोगटातील व्यक्ती ज्याचा कॉर्निया पूर्णपणे निरोगी आहे तो नेत्रदान करू शकतो. तथापि, 10-50 वर्षे वयाच्या व्यक्तीचे डोळे अधिक उपयुक्त आहेत. अपघात, हृदयविकाराचा झटका, अर्धांगवायू, रक्तदाब, मधुमेह, दमा, लघवीचे आजार यामुळे मृत्यू झाल्यास प्रत्यारोपणासाठी डोळे वापरता येतात.

कोण करू शकत नाही:

व्हायरल, बॅक्टेरिया संसर्ग किंवा एड्समुळे मृत्यू पावलेल्या लोकांच्या कॉर्नियाचा वापर नेत्रदानासाठी करता येत नाही.

सारांश

नेत्रदान हे महान दान मानले जाते. एखाद्या व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर ज्या व्यक्तीला डोळ्यांनी दिसू शकत नाहीत किंवा काही कारणास्तव त्याचे डोळे गमावले आहेत अशा व्यक्तीला डोळे दान करणे, या प्रक्रियेस नेत्रदान म्हणतात. नेत्रदान करणाऱ्या व्यक्तीचे कुटुंबीय नेत्रपेढीशी बोलून नेत्रदान करू शकतात. यासाठी डॉक्टर डोळ्यांची तपासणी करतात ज्यानंतर नेत्रदान केले जाते. ही प्रक्रिया पूर्णपणे सोयीची आहे आणि जास्त वेळ लागत नाही. नेत्रदानात कोणतीही रक्कम दिली जात नाही. नेत्रदान हा समाजसेवेचा एक भाग मानला जातो. 

कृपया महत्वाची सूचना आपल्यासाठी

वरील लेखातील सर्व माहिती इंटरनेटच्या माध्यमातुन विविध वेबसाईट वरून संकलित केलेली आहे. विषयाला अनुसरून हि माहिती आवश्यक ते फेरबदल करून आपणा समोर प्रस्तुत केलेली आहे. संकलनकर्ता याच्या सत्यतेची कोणतीही जवाबदारी घेत नाही तसेच यामध्ये मांडलेले मुद्दे आणि माहिती या बद्दल १००% खात्री देऊ शकत नाही. वाचकांनी वाचनाचा आनंद घ्यावा हि विनंती.