करवंद- डोंगराची काळीमैना
कोकणचा रानमेवा- 'करवंदे'
सर्वसाधारण
रानमेवा
म्हणजे
करवंदे,
जांभळे,
आंबा,
फणस,
आवळा,
रायआवळे,
तोरणं,
आमगुळे,
आळू
ही
आहेत.
हा
रानमेवा
आरोग्यरक्षणासाठी
सर्वानी
आवर्जून
खावा.
खर्च
न
करता
ही
अतीशय
उपयुक्त
असे
हे
करवंद
मुबलक
प्रमानात
उपलब्ध
असते.
करवंदाचे मूळ स्थान भारत असून, करवंद हिंदीमध्ये
‘खट्टा मीठा’ या नावाने प्रसिद्ध आहे, तर शास्त्रीय भाषेत
उवाऊर्सी या नावाने ओळखले जाते. करवंद ही वनस्पती अपोसायनेसी या कुळातील आहे.
करवंदामध्ये ‘क’ जीवनसत्त्व भरपूर प्रमाणात असल्याने त्वचाविकारामध्ये
करवंद सेवनाचा फायदा दिसून येतो. दिवसेंदिवस वाढणाऱ्या उकाड्यात ही फळे खूप लाभदायक
ठरतात.
करवंदाचे औषधी गुणधर्म
• रक्ताच्या
कमतरतेमुळे
अशक्तपणा
जाणवत
असेल
तर
रोज
मूठभर
करवंदे
खावीत.
याने
रक्ताची
कमतरता
नक्कीच
भरून
येईल,
तसेच
शरीराची रोगप्रतिकारक
शक्तीदेखील
वाढते.
• ‘क’ जीवनसत्त्व भरपूर प्रमाणात असल्याने रोगप्रतिकारक शक्तीदेखील वाढते, हृदयविकारामध्ये करवंदाचे सेवन उपयुक्त ठरते.
• सूर्याच्या
प्रखर
उष्णतेने
जर
शरीराचा
दाह
होत
असेल,
तर
करवंदाचे
सरबत
करून
प्यावे.
• फायबर
भरपूर
प्रमाणात
असल्याने
मलावष्टंभाचा
त्रास
कमी
होतो.
• आम्लपित्तामुळे
छातीत
जळजळ
होत
असेल,
तर
करवंदाचे
सरबत
थोडय़ा-थोडय़ा अंतराने पीत राहावे, काही वेळाने आराम वाटतो.
• करवंदामध्ये
नैसर्गिकरीत्या
कॅल्शिअम
भरपूर
प्रमाणात
असल्याने
हाडांच्या
विकारांमध्ये
करवंद
सेवनाचा
लाभ
होतो.
करवंदचे केले जाणारे वेगवेगळे पदार्थ
1)
करवंद लोणचे- तीन प्रकारे हे लोणचे करता येते.
प्रकार
1
साहित्य:
100 ग्रॅम करवंद, 50 ग्रॅम
हिरवी मिरची, 1/4 चमचा जिरं, 1 लहान चमचा बडिसोप पावडर, 1 लहान चमचा धने पूड, 1/4 चमचा
हळद, 1 मोठा चमचा तेल, थोड मीठ.
कृती: करवंद व हिरव्या मिरच्यांना लांब लांब कापून
घ्यावे. तेल गरम करून त्यात जिरं, सोप, हळद आणि धने पूड घालून त्यात करवंद व मिरच्या
घालून 5 मिनिट झाकण ठेवून शिजवून घ्यावे. हे लोणचे 10-15 दिवस खराब होत नाही.
प्रकार
2
साहित्य: हिरवी करवंद २ वाटया, मोहरी डाळ पाऊण वाटी, मेथी २-३ चमचे, हिंग १ छोटा
चमचा, हळद १ मोठा चमचा, तिखट अर्धी वाटी, मीठ चवीप्रमाणे, तेल १ वाटी.
कृती: करवंद स्वच्छ धुऊन पुसून बिया काढून घ्या. मेथी, मोहरी डाळ थोडी भाजून
त्याची पूड करून घ्या. त्यात तिखट मीठ घालून चांगले कालवून मसाल्यात घाला आणि कालवून
घ्या. नंतर त्यात करवंद घालून कालवून बरणीत भरून ठेवा. तेल कमी वाटल्यास थोडे तेल गरम
करून नंतर थंड करून त्यावर ओतून ठेवा.
प्रकार
3
पुर्ण वाढ झालेली व पिकण्याच्या पुर्व अवस्थेतील
फळे वापरावीत. ती स्वच्छ पाण्याने दोन वेळा धुवावीत. त्यामुळे त्याचा चिक निघून जातो.
धुवून घेतलेली करवंद जाळीदार ट्रेमध्ये अर्धातास ठेवून त्यातले पाणी निथळून द्यावे.
लोणचे बनवण्यासाठीचे घटक खालीलप्रमाणे.
साहित्य:
करवंद १ किलो, बारीक मीठ
२५० ग्रॅम, मोहरी डाळ १५० ग्रॅम, हळद पावडर २५ ग्रॅम, हिंग पावडर २० ग्रॅम, लाल तिखट
२५ ग्रॅम, काळी मिरी २० ग्रॅम, लवंग १५ ग्रॅम, दालचिनी १० ग्रॅम, लसून पाकळ्या ५० ग्रॅम,
तेल २५० मि.ली.
कृती:
प्रथम करवंद धुवून घ्यावीत
आणि यंत्राच्या मदतीने त्याच्या फोडी कराव्यात. फोडींना मीठ व हळद लावून पातेल्यात
त्या ४ - ६ तास ठेवाव्यात. यामुळे फोडीतील पाणी निचरून जाते. नंतर फोडी ४ - ६ तास पसरून
ठेवून सुकवाव्यात. मसाला करताना साधारणपणे १ किलो फोडींसाठी १५० ग्रॅम बारीक मीठ, १२५
ग्रॅम मोहरी डाळ, ३० ग्रॅम मेथ्या, २० ग्रॅम हळद पावडर, १५ ग्रॅम हिंग पावडर, ३० ग्रॅम
लाल तिखट, ३० ग्रॅम काळे मिरे आणि गरजेप्रमाणे मोहरीचे रिफाईड तेल टाकावे. प्रथम तेल
गरम करून त्यात सर्व मसाले टाकून फोडणी कारवी आणि नंतर हे मिश्रण फोडींवर घालून मिसळावे.
नंतर त्यात प्रति किलो ६०० मि.ग्रॅम. सोडीयम बेन्झोएट मिसळावे. गरम करून थंड केलेले
निम्मे तेल लोणच्याच्या फोडीत मिसळावे व उरलेले तेल नंतर ओतावे. लोणचे सतत तेलात बडून
राहिल्यावर ते व्यवस्थित मुरते, साधारणतः १५ ते २० दिवसांत लोणचे खाण्यास तयार होते.
2)
करवंद चटणी- दोन प्रकारे चटणी करता येते.
प्रकार
1
साहित्य:
करवंद हिरवी बिया वाढलेली
१ वाटी, गुळ बारीक चिरलेला १ मोठा चमचा, मीठ चवीप्रमाणे, लाल मिरच्या ५ ते ७, सुके
खोबरे – अर्धी वाटी, तेल १ मोठा चमचा, फोडणीचे साहित्य(मोहरी, हिंग,जीरे सर्व 1-1 टी
स्पून) , कोथिंबीर पाव वाटी.
कृती:
तेल आणि फोडणीचे साहित्य
सोडून सर्व साहित्य एकत्र करून बारीक वाटून घ्या. तेल कढईत गरम करून फोडणी तयार करा
आणि चटणीवर घाला. चटणी कालवून खायला दया.
टीप:
ही चटणी ३-४ दिवस टिकते.
प्रकार
2
कृती:पिकलेल्या करवंदाची चटणी करता येते. त्यासाठी
करवंद स्वच्छ धुवावीत आणि त्यातल्या बिया वेगळ्या कराव्यात. त्यात चवीप्रमाणे मीठ,
हिरव्या मिरच्या, साखर आणि थोडं ओलं खोबरं टाकून वाटावे. चविष्ट चटणी तयार होते.
3)
करवंद फळांची भाजी
कृती: प्रथम करवंद धुवून घ्यावीत,मोहरी,हिन्ग,करवंदचे
तुकडे करून मोहरी, हिंग,जीरे सर्व 1-1 टी स्पून घेउन फोडणी करावी. चविपुरते मीठ आणि
गुळ घ्या.
4)
करवंद सरबत/ रस - दोन प्रकार
प्रकार
1
साहित्य: दोन वाट्या करवंद, एक वाटी साखर, मीठ चवीनुसार.
कृती: करवंदांचा चीक जाण्यासाठी गरम पाण्यात दहा मिनिटे बुडवून ठेवा. पाण्यातून
काढून घ्या. दोन भाग करून बिया वेगळ्या करा. बिया वेगळा उर्वरीत करवंदाचा गर, साखर,
मीठ आणि एक वाटी पाणी ज्युसर जारमधे एकत्र करा. मिक्सरला लावून नीट फिरवून घ्या. गाळणीने
किंवा पातळ कापडाने गाळून घ्या. एक वाटी रसाला तीन वाट्या पाणी मिसळा. लागल्यास पाणी,
साखर, मीठ वाढवा. सरबत तयार आहे.
प्रकार
2
कृती: प्रथमतः पुर्णपणे पक्व झालेली फळे घेऊन त्यातील खराब झालेली फळे काढून
टाकावीत. चांगली फळे धुवून त्यातील पाणी निथळून घ्यावे. फळे स्टीलच्या पातेल्यात घेऊन
स्वच्छ हाताने चांगली कुस्करून घ्यावीत. हे पातेले मंद गॅस शेगडीवर ठेवून ८ - १० मिनिटे
गरम करावे. त्यानंतर पातेले मंद गॅस शेगडीवरून खाली उतरावे व थंड होऊ द्यावे. त्यानंतर
स्क्रू टाईप एक्सट्रॅक्टर मशिनमध्ये घालून हा लगदा बारीक करावा. जेणे करून त्यातून
रस निघेल. रस काढत असताना बिया चिरडणार नाहीत याचीही दक्षता घ्यावी. साधारणपणे फळांपासून
५५ ते ५६ टक्के रस मिळतो. रस पातळ फडक्यातून गाळून स्टीलच्या उभट भांड्यांमध्ये ५ ते
६ तास स्थिर ठेवावा. अशा प्रकारे स्थिर ठेवल्यामुळे रसातील साका भांड्याच्या तळाला
एकत्र जमा होतो. यावेळी ते भांडे हळूवारपणे तिरके करून वरच्या भागातील निवळलेला रस
सरबत तयार करण्यासाठी वापरावा.
5)
करवंद मोरंबा
साहित्य:
-हिरवी करवंद 4 वाटया, ४
कप साखर, ५ ते ६ लवंगा.
कृती: मध्यम आकाराचे नॉनस्टीक पातेले घ्यावे. त्यात करवंदचे तुकडे (बिया काढून)
आणि साखर एकत्र करून मध्यम आचेवर गरम करत ठेवावे.तुकडे, लवंगा आणि साखर उकळवावे, साखर
वितळली कि गरजेपुरती कंसीस्टंसी येईस्तोवर आटवावे. खूप जास्तही आटवू नये कारण थंड झाल्यावर
मोरंबा अजून घट्ट होतो.
तयार मोरंबा काचेच्या बरणीत भरून ठेवावा.
6)
करवंद जॅम
जॅमसाठी सुद्धा रसच वापरतात. (रस कृती वरती
सागितली आहे)
जॅम तयार करण्यासाठी करवंदाच्या रसामध्ये
१ कि.ग्रॅ. साखर, सायट्रिक आम्ल २ ग्रॅम वारपावे (एका लिटरसाठी)
कृती: करवंदापासून उत्तम प्रतिचा जाम करता येतो. त्याला बाजारात चांगल्या
प्रकारे मागणी असते. जॅ म तयार
करताना गर आंबट असल्यास १ किलो गरामध्ये एक किलो साखर आणि २ ग्रॅम आम्ल लागते. प्रथम
करवंदाचा गर व साखर एकत्र करून शेगडीवर त्याचा ब्रिक्स ६८ अंश पर्यंत आटवावा. नंतर
त्यात सायट्रिक आम्ल मिसळावे व ते मिश्रण निर्जंतुक केलेल्या बाटल्यात भरावा. समजा
जॅमची दीर्घकाळ साठवण करायची झाली तर जॅमवर वितळलेल्या मेणाचा पातळ थर देऊन झाकण घट्ट
बसवावे.
7)
करवंद जेली
कृती:
योग्य प्रकारे दक्षात घेतल्यास
करवंदपासून उत्तम प्रतीची जेली तयार करता येऊ शकते. जेलीसाठी प्रामुख्याने अर्धवट पक्व
झालेल्या फळांची निवड करावी. फळे निवडल्यावर ती स्वच्छ पाण्याने धुवावीत. त्यातले पाणी
निथळावे आणि फळांचे वजन करून ती स्टीलच्या पातेल्यामध्ये घ्यावीत. फळांच्या वजनाएवढे
पाणी मोजून टाकावे. प्रति किलो फळास २ ग्रॅम सायट्रिक आम्ल टाकून पातेले मंद शेगडीवर
ठेवावे. शिजवत असताना लगदा तयार करावा. त्यासाठी स्टीलच्या पळीचा वापर करावा. शिजवत
असताना लगदा पातेल्यास चिटकू नये किंवा करपू नये म्हणून ते अधूनमधून पळीने हलवत राहावे.
मिश्रणाला उकळी आल्यानंतर ते २५ - ३० मिनिटे शिजवावे. पातेले शेगडीवरून उतरवल्यावर
तो लगदा थंड झाल्यावर तो मलमलच्या कापडात थोडा थोडा टाकून हाताने दाबून त्यातला रस
काढावा आणि त्यातला चोथा फेकून द्यावा. गाळून घेतलेला रस स्टीलच्या उभट भांड्यात भरून
तो २४ तास एका ठिकाणी न हलवता ठेवावा. दुसऱ्या दिवशी उभट भांडे हळूवारपणे तिरपे करून
निवळलेला रस दुसऱ्या भांड्यात काढावा. जेली करण्यासाठी रस १ लि., साखर १ कि.ग्रॅ. वापरावी.
रसात पेक्टिन असल्यामुले त्याच गुठळी तयार होते. समाज रसात लहान लहान गुठळ्या झाल्या
तर असे समजावे की त्यात पेक्टीनचे प्रमाण कमी आहे. मात्र जेली तयार होते.
8)
करवंद वडी
कृती:
2 वाटी पिकलेली करवंद धुवून
घ्यावीत, बिया काढून टाका, 2 वाटी साखर,चिमुटभर वेलची पूड घालुन शिजवुन रस तयार करावा.एकजीव
करून सर्व मिश्रणाला एका थाळीत जमण्यासाठी ठेऊन द्यावे. चिकटु नये म्हणुन थाळीला थोडे
तेल लावा.
सारांश
आंबा, फणस, काजू, खरबूज, कलिंगड बरोबरच या काळात रानमेवाही मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असतो. वर्षांतून एकदा मिळणाऱ्या या फळांचं उन्हाळ्यात आवर्जून सेवन करावं. ‘डोंगरची काळी मैना’ म्हणून प्रचलित असलेले करवंद हे फळ आरोग्याच्या दृष्टीने फारच उपयुक्त आहे. करवंद ही नैसर्गिकरीत्या जंगलात वाढलेली असतात त्यांच्यावर कोणत्याही प्रकारची रासायनिक प्रक्रिया केली जात नाही. दिवसेंदिवस वाढणाऱ्या उकाड्यात ही फळे खूप लाभदायक ठरतात म्हणूनच ती वेगवेगळ्या विकारांवर गुणकारी मानली जातात.
कृपया महत्वाची सूचना आपल्यासाठी
वरील लेखातील सर्व माहिती इंटरनेटच्या माध्यमातुन विविध वेबसाईट वरून संकलित केलेली आहे. विषयाला अनुसरून हि माहिती आवश्यक ते फेरबदल करून आपणा समोर प्रस्तुत केलेली आहे. संकलनकर्ता याच्या सत्यतेची कोणतीही जवाबदारी घेत नाही तसेच यामध्ये मांडलेले मुद्दे आणि माहिती या बद्दल १००% खात्री देऊ शकत नाही. वाचकांनी वाचनाचा आनंद घ्यावा हि विनंती.
