घरच्या घरी पाणी व्यवस्थापन | पाणी हे जीवन आहे आणि ते आहे म्हणून या पृथ्वीतलावर सजीव सृष्टी जिवंत राहिली आहे | पाण्याचा तुटवडा होत आहे | जल व्यवस्थापन म्हणजे पाण्याच्या स्रोतांचे आणि वापराचे नियोजन, विकास, वितरण आणि व्यवस्थापन करणे

घरच्या घरी पाणी व्यवस्थापन

 

पाणी व्यवस्थापन काळाची गरज

पाणी हे जीवन आहे आणि ते आहे म्हणून या पृथ्वीतलावर सजीव सृष्टी जिवंत राहिली आहे. पाण्याशिवाय या पृथ्वीवर एकही सजीव जिवंत राहू शकत नाही म्हणून प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनामध्ये पाण्याला अनन्यसाधारण महत्वाचे स्थान आहे. परंतु अलीकडच्या काळामध्ये पावसाचे प्रमाण कमी झाले, त्यामुळे पाण्याचा तुटवडा होत आहे. आपल्या देशातील काही भागाचे असे आहेत ज्या ठिकाणी पिण्याचे पाणी येत नाही. जल व्यवस्थापन म्हणजे पाण्याच्या स्रोतांचे आणि वापराचे नियोजन, विकास, वितरण आणि व्यवस्थापन करणे आहे. स्थानिक अधिकाऱ्यांपासून ते घरच्या व्यक्तींपर्यंत प्रत्येकजण करू शकतो. चांगल्या जलव्यवस्थापनामुळे प्रत्येकाला सुरक्षित आणि स्वच्छ पाणी मिळू शकते.

पाणी व्यवस्थापन म्हणजे काय?

मानवी अस्तित्व टिकवून ठेवण्यासाठी पाणी हे सर्वात महत्वाचे नैसर्गिक साधन आहे. हे केवळ ग्रामीण आणि शहरी समुदायांच्या स्वच्छतेमध्येच महत्त्वाची भूमिका बजावत नाही तर सर्व प्रकारच्या कृषी आणि बहुतेक औद्योगिक उत्पादन प्रक्रियेसाठी देखील आवश्यक आहे. आजची पाणी टंचाई पाहता हे म्हणजे चुकीचे ठरणार नाही कि भारत गंभीर जलसंकटाच्या उंबरठ्यावर आहे. देशातील नद्या प्रदूषित होत आहेत, जलसंचय यंत्रणा बिघडत चालली आहे आणि भूजल पातळी सतत खालावत चालली आहे. पाणी व्यवस्थापन म्हणजे पाण्याचा स्रोतांचा नीट वापर आणि पाण्याच्या सततच्या वाढत्या मागणीमुळे, पाण्याचा जपून वापर करणे होय. जल व्यवस्थापनामध्ये पूर, दुष्काळ आणि दूषित होण्यासारख्या पाण्याशी संबंधित जोखमींचे व्यवस्थापन देखील समाविष्ट आहे. हे व्यवस्थापन स्थानिक प्रशासनाद्वारे आणि आपल्याकडून सुद्धा केले जाऊ शकते. योग्य पाणी व्यवस्थापनामध्ये पाण्याचे अशा प्रकारे व्यवस्थापन करणे असते की ते सर्व लोकांपर्यंत पुरेशा प्रमाणात पोहोचेल.

पाणी व्यवस्थापनाचे महत्त्व

पाणी व्यवस्थापनाचा आपल्या जीवनातील विविध पैलूंवर परिणाम होतो. आपल्याला जशी पिण्याच्या पाण्याची गरज आहे, तशीच स्वच्छ पिण्याचे पाणी ही गरज आहे. पाण्याशिवाय माणूस जगू शकत नाही. आम्हाला स्वच्छता आणि धुण्यासाठी पाण्याचे व्यवस्थापन देखील आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, आपण आपल्या शरीराची स्वच्छता राखण्यासाठी आपण आंघोळ करतो, कपडे आणि भांडी धुतो.

पुढे, आपण दररोज खातो ते अन्न पिकवण्यासाठी शेतीला पाण्याची आवश्यकता असते. त्यामुळे चांगला पाणीपुरवठा होणे गरजेचे आहे. शिवाय, आम्ही पाण्यात पोहणे, नौकाविहार आणि इतर विश्रांतीचा आनंद घेतो. देशातील लोकसंख्येच्या वाढीमुळे नद्या, तलाव, तलाव अशा विविध ठिकाणी प्रदूषणाची पातळी दिवसेंदिवस वाढत आहे. देशाच्या बहुतांश भागात भूजल पातळी तुलनेने लक्षणीयरीत्या खालावली आहे. जलव्यवस्थापनामुळे देशातील शेतीच्या सुधारणेसाठी कार्यक्षम सिंचन प्रणाली विकसित करण्यात मदत होते. पाणी व्यवस्थापन निसर्गाचे चक्र आणि विद्यमान जैवविविधता टिकवून ठेवण्यास मदत करते. स्वच्छतेमध्ये पाणी महत्त्वाची भूमिका बजावत असल्याने, पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन केल्याशिवाय देशात स्वच्छता पूर्णपणे सुनिश्चित करता येणार नाही. पाणी व्यवस्थापनाचा आपल्या जीवनातील विविध पैलूंवर परिणाम होतो. आपल्याला जशी पिण्याच्या पाण्याची गरज आहे, तशीच स्वच्छ पिण्याचे पाणी ही गरज आहे. पाण्याशिवाय माणूस जगू शकत नाही. आम्हाला स्वच्छता आणि धुण्यासाठी पाण्याचे व्यवस्थापन देखील आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, आपण आपल्या शरीराची स्वच्छता राखण्यासाठी आपण आंघोळ करतो, कपडे आणि भांडी धुतो. पुढे, आपण दररोज खातो ते अन्न पिकवण्यासाठी शेतीला पाण्याची आवश्यकता असते. त्यामुळे चांगला पाणीपुरवठा होणे गरजेचे आहे. शिवाय, आम्ही पाण्यात पोहणे, नौकाविहार आणि इतर विश्रांतीचा आनंद घेतो. त्यामुळे लोकांना या सर्वाचा आनंद घेता यावा यासाठी पाण्याचे व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, आपल्या नद्या आणि तलाव दूषित होणार नाहीत याची काळजी जलव्यवस्थापन करते. त्यामुळे जैवविविधता टिकवून ठेवण्यास मदत होते.

पाणी व्यवस्थापनाचे मार्ग

1) घरगुती सांडपाणी आणि औद्योगिक सांडपाण्याचा पुनर्वापर करणे: आपल्या दैनंदिन जीवनामध्ये सर्वात जास्त पाण्याचा वापर होतो तो म्हणजे घरगुती कामासाठी आणि औद्योगिक क्षेत्रांमध्ये. त्यामुळे आपल्याला पाण्याचे व्यवस्थापन करायचे असेल तर सर्वप्रथम घरगुती सांडपाणी आणि औद्योगिक सांडपाण्याचा पुनर्वापर करावा लागेल.

त्यासाठी सांडपाणी एखाद्या खड्ड्यांमध्ये जमा करून त्याच्यावर निर्जलीकरण करून किंवा योग्य प्रक्रिया करून त्या पाण्याचा पुन्हा वापर करावा लागेल. त्याप्रमाणेच औद्योगिक कारणांमध्ये देखील पाण्याचा वापर मोठ्या प्रमाणामध्ये केला जातो. त्यामुळे औद्योगिक करणा मधून निघणाऱ्या पाण्यावर देखील योग्य प्रक्रिया करून ते पाणी पुन्हा वापरल्याने आपल्याला पाण्याची कमतरता भासणार नाही.

2) रेन वॉटर हार्वेस्टिंग यांसारख्या संकल्पना चालना देणे: रेन वॉटर हार्वेस्टिंग म्हणजेच पावसाच्या पाण्याचा योग्य साठा करून ते पाणी पुन्हा वापरणे होय. रेन वॉटर हार्वेस्टिंग द्वारे आपण पन्नास टक्के पाण्याचा वापर कमी करू शकतो ते कसे म्हणजे घराच्या छतावरून पडणारे पावसाचे पाणी जमा करुण सांडपाण्याचा रूपाने या पाण्याचा वापर करावा. तसेच खड्ड्यांमध्ये पावसाचे पाणी साचून हे पाणी शेतीसाठी वापरावे. राजस्थान मधील बहुतांश ग्रामीण भागामध्ये आज देखील जमिनीखाली खड्डे खोदून पावसाचे पाणी साठवले जाते. तसेच राजस्थान मधील बहुतांश ग्रामीण भागामध्ये पावसाचे पाणी साचून त्या पाण्यावर प्रक्रिया करून पाण्याचा वापर केला जातो.

3) शेतीसाठी ठिबक सिंचन वापरले पाहिजे: आपला भारत देश हा कृषिप्रधान देश आहे आपल्या भारत देशातील 70 टक्के लोकसंख्या ही शेती व्यवसायावर अवलंबून आहे त्यामुळे भारतातून शेती मोठ्या प्रमाणात केली जाते परंतु शेती करत असताना आपल्याला सर्वात जास्त आवश्यकता असते ती म्हणजे पाण्याची. त्यामुळे पन्नास टक्के पाण्याचा वापर हा शेतीसाठी केला जातो.

परंतु पाणी व्यवस्थापन करत असताना आपण शेतीसाठी ठिबक सिंचनाचा वापर करावा यामुळे पाण्याचे अति वापर होणार नाही. तसेच ठिबक सिंचनामुळे शेतीसाठी योग्य प्रमाणात पाणी मिळते व शेती देखील चांगली होते तसेच पाण्याची बचत होते.

4) नैसर्गिक पाणी पुरवठा यांची काळजी घेणे: नैसर्गिक पाणीपुरवठा स्त्रोत म्हणजेच नदी ,नाले ,तलाव ,समुद्र. या सर्व स्रोतांना नैसर्गिक पाणीपुरवठा स्त्रोत असे म्हणतात. नैसर्गिक पाणी पुरवठा स्त्रोतांची काळजी घेतली पाहिजे. नदी-नाले दूषित होऊ नये यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. या व्यतिरिक्त विहिरी, कालवे हे कृत्रिम पाणीपुरवठा स्त्रोत आहेत त्यांची देखील काळजी घेणे आवश्यक आहे.

5) पाणी व्यवस्थापनाचे काही घरगुती उपाय: सर्वात जास्त पाणी वापरले जाते ते म्हणजे घरगुती कामासाठी त्यामुळेच घरगुती कामांमध्ये आंघोळ केल्यानंतर किंवा पाणी घेतल्यानंतर बंद केले की नाही याची खात्री घ्यावी. आवश्यक तेथे तेवढाच पाण्याचा वापर करावा. घरातील सांडपाण्याचा पुनर्वापर करावा. भाजीपाला फळे धुण्यासाठी त्यांना नळाखाली न ठेवता एका पातेले मध्ये धुवावे. जेणेकरून पाण्याची जेवढी बचत करता येईल तेवढी करावी.

पाणी वापरण्याची शिस्त अर्थात पाण्याची बचत

अनेक मार्ग उपलब्ध आहेत ज्याद्वारे आपण पाण्याचे व्यवस्थापन करू शकतो. जल व्यवस्थापनाच्या प्रमुख मार्गांमध्ये सांडपाण्याचा पुनर्वापर आणि प्रक्रिया यांचा समावेश होतो. जेव्हा आपण सांडपाण्यावर प्रक्रिया करतो, तेव्हा ते पाणी आपण परत वापरू शकतो.

अशा प्रकारे, आम्ही ते पाणी कपडे धुण्यासाठी, शेतीसाठी आणि बरेच काही करण्यासाठी वापरतो. याशिवाय, सिंचन व्यवस्था हा पाणी व्यवस्थापनाचा एक चांगला मार्ग आहे. यात चांगल्या दर्जाची सिंचन व्यवस्था आहे जी आपण दुष्काळग्रस्त भागात पिकांच्या पोषणासाठी उपयोजित करू शकतो. या प्रणालींचे व्यवस्थापन करून, आम्ही सुनिश्चित करू शकतो की पाणी वाया जाणार नाही आणि पाण्याचा पुरवठा अनावश्यकपणे कमी होणार नाही. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे पाण्याचे संवर्धन प्रत्येक स्तरावर आवश्यक आहे.

मोठमोठ्या उद्योगात जसे कि मोटारींच्या उत्पादनात किंवा शर्टसारख्या साध्या वस्तूमध्ये मोठ्या प्रमाणात पाणी वाया जाते. अशा ठिकाणी आपण पाणी व्यवस्थापन केल्यास पाण्याची खूप बचत होऊ शकते.

तलाव, नद्या, समुद्र आणि बरेच काही यासारख्या नैसर्गिक पुरवठ्याची काळजी घेणे देखील आवश्यक आहे. तुम्हाला माहिती आहेच की, ही परिसंस्था विविध जीवांचे घर आहे. त्याच्या समर्थनाशिवाय ते नामशेष होतील. अशाप्रकारे, आपण ही संसाधने प्रदूषित करत नाही याची खात्री करण्यासाठी जल व्यवस्थापन आवश्यक आहे. देशात जलसंधारणावर भर देणे आवश्यक आहे आणि आपण जर पाणी नीट वापरले तर दररोज अनेक लिटर पाणी वाचवू शकतो. प्रत्येकाला पुरेसे पाणी मिळेल याची खात्री करणे देखील महत्त्वाचे आहे. जगातील काही भाग स्वच्छ पाण्यापासून पूर्णपणे वंचित आहेत तर काही भागात ते मुबलक प्रमाणात आहे. त्यामुळे हे सर्व टाळण्यासाठी पाण्याचे व्यवस्थापन आवश्यक आहे.

सारांश

सध्याच्या पाण्याच्या साठ्याची स्थिती पाहिल्यास आपल्याला पाणी व्यवस्थापनाची नितांत गरज असल्याचे दिसून येते. प्रत्येकाला दररोज सुरक्षित पाणी मिळावे यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करण्यासाठी आपण एकत्र आले पाहिजे जेणेकरून आपण आनंदी जीवन जगू शकू. पाणी हा पृथ्वीवरील सर्वात मौल्यवान स्त्रोत आहे आणि आपण केवळ आपल्यासाठीच नाही तर भावी पिढ्यांसाठी देखील त्याचे संरक्षण केले पाहिजे. सध्या भारतासह संपूर्ण जग पाणी टंचाईला तोंड देत असताना याकडे गांभीर्याने लक्ष देण्याची गरज आहे. भारतात जल व्यवस्थापन किंवा संवर्धनाशी संबंधित धोरणे आहेत, परंतु आजही हे नियम नीट पाळले जात नाहीत. त्यामुळे धोरणांच्या अंमलबजावणीतील हलगर्जीपणा दूर करून त्यांची चांगल्या प्रकारे अंमलबजावणी व्हावी, जेणेकरून देशातील पाण्याच्या गैरव्यवस्थापनाच्या सर्वात मोठ्या समस्येला तोंड देता येईल.

कृपया लक्षात असू द्या

वरील लेखातील सर्व माहिती इंटरनेटच्या माध्यमातुन विविध वेबसाईट वरून संकलित केलेली आहे. विषयाला अनुसरून हि माहिती आवश्यक ते फेरबदल करून आपणा समोर प्रस्तुत केलेली आहे. संकलनकर्ता याच्या सत्यतेची कोणतीही जवाबदारी घेत नाही तसेच यामध्ये मांडलेले मुद्दे आणि माहिती या बद्दल १००% खात्री देऊ शकत नाही. वाचकांनी वाचनाचा आनंद घ्यावा हि विनंती.