अंधश्रद्धा
अंधश्रद्धा खरी आहे की मनाची धारणा आहे?
वेगवेगळ्या समाज आणि संस्कृतींमध्ये अंधश्रद्धेची व्याख्या वेगवेगळ्या प्रकारे केली जाते. जगभरातील सर्वात सामान्य अंधश्रद्धा म्हणजे काळी मांजर आपल्या वाटेच्या आडवी चालत जाणे. बहुतेक संस्कृतींचा असा विश्वास आहे की मांजरीने ओलांडलेला मार्ग वाईट अनुभव येतात, नुकसान होते. एक वाईट शगुन आहे. इतर अनेक अंधश्रद्धा देश, संस्कृती, प्रदेश आणि धर्म यांच्यापासून भिन्न आहेत. कालांतराने अनेक अंधश्रद्धा विज्ञानाने चुकीच्या असल्याचे सिद्ध केले आहे. तरीही, जगभरात अनेक अंधश्रद्धा आहेत.
अंधश्रद्धा असामान्य नाहीत. उच्चशिक्षित लोकांमध्येही एक अंधश्रद्धा आहे. जेव्हा एखादी व्यक्ती अलौकिक शक्तींच्या अस्तित्वावर विश्वास ठेवू लागते तेव्हा ती अंधश्रद्धाळू बनते. अंधश्रद्धा हा शब्द अज्ञानामुळे आणि अज्ञाताच्या भीतीमुळे निर्माण झालेल्या विश्वासांना नियुक्त केला जातो. अंधश्रद्धेचे मोठ्या प्रमाणावर धार्मिक, सांस्कृतिक आणि वैयक्तिक असे वर्गीकरण केले जाऊ शकते.
नास्तिक व्यक्ती अंधश्रद्धेशी संबंधित धार्मिक प्रथा आणि श्रद्धांवर विश्वास ठेवू शकत नाही. तो त्याच्यासाठी धरू शकत नाही कारण त्याचा त्यावर विश्वास नाही.
सांस्कृतिक अंधश्रद्धा अधिक वैविध्यपूर्ण आणि गतिमान आहे. हे एखाद्या व्यक्तीच्या सांस्कृतिक ओळख आणि विश्वासाच्या मानसात रुजलेले असते. काही संस्कृतीत स्त्रियांना मंदिरात प्रवेश करण्यास आणि मासिक पाळीच्या काळात प्रार्थना करण्यास मनाई करतात. कारण हे वाईट शगुन मानले जाते. बायकांचा विश्वास नसला तरी तिला ते पाळावे लागते.
अंधश्रद्धा म्हणजे काय?
अंधश्रद्धा हा शब्द 15 व्या शतकात पहिल्यांदा वापरला गेला होता. एक सामान्य अंधश्रद्धा अशी आहे की जर काळी मांजर तुमचा मार्ग ओलांडली तर तुमच्या वाटेवर दुर्दैवाचा डोंगर येईल. अंधश्रद्धा ही एक मानसिक स्थिती आहे ज्याला कोणताही तर्कसंगत आधार नाही किंवा कोणत्याही इतिहासाशी संबंधित असू शकत नाही. हे अत्याधिक विश्वासार्ह विश्वास आणि/किंवा अलौकिक प्राण्यांबद्दल आदर आणि आदर यावर प्रकट होते. अंधश्रद्धा हा शब्द लॅटिन शब्द सुपरसीटीओ वरून आला आहे, ज्याचा अर्थ भयभीत होऊन उभे राहणे.
जेव्हा आपण एखाद्या व्यक्तीला किंवा तत्त्वाला पूर्णपणे समर्पित असतो, तेव्हा त्या समर्पणाच्या भावनेला "अंध श्रद्धा" म्हणतात. उदाहरणार्थ, शिष्याचा त्याच्या गुरूवरचा विश्वास आणि मुलाचा त्याच्या आईवरचा विश्वास यालाही अंधश्रद्धा म्हणता येईल. माझ्या मते श्रद्धा नेहमी आंधळी असावी. अंधश्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यात खूप फरक आहे. एखाद्याने ऐकलेल्या अवैज्ञानिक गोष्टींवर विश्वास ठेवणे म्हणजे आंधळा विश्वास. भारतात जेव्हा रेल्वे सेवा सुरू झाली तेव्हा लोक रेल्वे इंजिनच्या आवाजाने घाबरून पळून जायचे, कारण त्याकाळी लोकांना असे वाटायचे की रेल्वे इंजिन भुते चालवतात. इंग्रजांनी मोठ्या कष्टाने जनतेच्या मनातील हा संभ्रम दूर केला. अंधश्रद्धेचा उगम निरक्षरता आणि कौटुंबिक समजुतीतून होतो. हे आपल्या समाजातही अनेकदा पाहायला मिळते. अंधश्रद्धा जगातील सर्व समाजात कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपात प्रचलित आहेत. आपणही यापासून अस्पर्शित नाही. शिक्षण आणि योग्य विचाराने अंधश्रद्धा हळूहळू कमी होईल. परंतु कमी-अधिक प्रमाणात अंधश्रद्धा हा नेहमीच कोणत्या ना कोणत्या रूपाने माणसांवर राहील.
लोक काही घटनांच्या आधारे त्यांची अंधश्रद्धा विकसित करतात ज्यामुळे त्यांना यश किंवा अपयश आले. जर एखादी व्यक्ती विशिष्ट पेनने लेखन स्पर्धा जिंकली, तर पेन आपल्यासाठी भाग्यवान आहे अशी अंधश्रद्धा त्याच्या मनात निर्माण होईल. अनेक जगप्रसिद्ध क्रीडा व्यक्तिमत्त्वे विचित्र वैयक्तिक अंधश्रद्धेचे अनुसरण करतात कारण यामुळे त्यांना यश मिळाले आहे.
आपण अंधश्रद्धाळू नसल्याचा दावा करणारे लोक देखील एक नमुना दाखवतात किंवा विशिष्ट प्रकारे गोष्टी करतात, ज्याचे ते स्पष्टीकरण देऊ शकत नाहीत. फक्त अंधश्रद्धा ही एक अशी वागणूक आहे ज्याला तार्किक आणि तर्कशुद्ध आधार नाही.
जर गोष्टी एखाद्या व्यक्तीच्या नियंत्रणात नसतील किंवा अस्पष्ट असतील तर, अंधश्रद्धेमध्ये गुंतल्याने लोकांमधील तणाव आणि चिंता कमी होते. अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की अंधश्रद्धा काही लोकांना सकारात्मक मानसिक वृत्ती वाढवण्यास मदत करते. अंधश्रद्धेवर आधारित घेतलेले निर्णय तर्कहीन आणि नशीब आणि नशिबावर विश्वास ठेवून अधिक असू शकतात.
श्रद्धा:- एखादी देवदेवता,साधु-संत किंवा व्यक्ती यांची डोळसपणे केलेली भक्ती म्हणजे 'श्रद्धा' होय.
श्रद्धा म्हणजे अतूट विश्वास,समर्पण.मग हा तुमचा अतूट विश्वास स्वतःवर असो,जन्मदात्यांवर असो किंवा देवदेवता अथवा साधु-संतांवर असो.श्रद्धा ही भक्ताला आध्यात्मिक व नैतिक उंचीवर नेऊन ठेवते आणि कर्मवादी व आशावादी बनवते.त्यामुळे त्याला जीवनाची योग्य दिशा मिळते.
अंधश्रद्धा:- एखादी व्यक्ती,भोंदू साधु-संत,कर्मठ परंपरा-रीतीरिवाज यांची अंध दृष्टीने केलेली भक्ती किंवा जोपासना म्हणजेच 'अंधश्रद्धा' होय.
अंधश्रद्धा म्हणजे 'गाजरपारखी' वृत्तीने ठेवलेला विश्वास.अंधश्रद्धा ही मनुष्याला कर्म व कर्तव्यापासून दूर नेते व ती 'अशा' भक्ताला दैववादी बनवते.त्यामुळे त्याचे नैतिक व भावनिक अध:पतन होते व तो वाममार्गाला लागतो.
रत्नांचा वापर, विशिष्ट दिवशी, प्रसंगी विशिष्ट प्रकारचे कापड परिधान करणे ही सर्व अंधश्रद्धेची लक्षणे आहेत. मात्र, अंधश्रद्धेने इतरांना न दुखवता, सुख-समृद्धी मिळत असेल, तर ती चांगली अंधश्रद्धा म्हणता येईल.
अंधश्रद्धा ही एक श्रद्धा किंवा प्रथा म्हणून समजली जाते जी ती सत्य तथ्ये किंवा घटनांवर आधारित नाही. तथापि, कधीकधी ते योग्य सिद्ध होऊ शकते, नाही का?
माझी ती श्रद्धा आणि इतरांची ती अंधश्रद्धा असे समजणे ही पण एक अंधश्रद्धाच आहे. तसेच एखाद्याला जो अनुभव आलेला असतो तो सांगत असताना, “आत्ता दाखव सिद्ध करून” असे म्हणणे सुद्धा बरोबर नाही. विज्ञानाला सुद्धा अजून कितीतरी गोष्टी माहीत नाहीयेत. समांतर विश्वाची कल्पना मांडली गेलीये पण अजून सिद्ध झालेली नाही, म्हणून आत्ता ती अंधश्रद्धा मानणार का? आणि अजून काही वर्षांनी सिद्ध झाली की मग काय म्हणणार?
आई आपल्या बाळाला तीट लावते, कारण आईच्या मनाला विज्ञान वैगरे काही कळत नाही. बाळ आजारी असेल आणि कोणी सहज सल्ला दिला की बाळाची दृष्ट काढ, तर मी तेही लगेच करते. डॉक्टरकडे जाऊन उपचार घेण हे तर ती करतेच पण सोबत दृष्ट सुध्दा काढते. ही अंधश्रद्धा आहे असं बरेच लोक सांगतात पण आईला फक्त काळजी आणि प्रेम एवढंच कळतं. मला वाटतं विज्ञानाच्या दृष्टीने हे अभ्यास करणे आणि त्यामागची कारणे शोधणे जरा कठीण काम आहे.
दुसरी एक अंधश्रद्धा म्हणजे, 'वास्तू देवता तथास्तु म्हणतो'. नेहमी जाणवतं की जेव्हा आपण सतत काहीतरी वाईट होईल असा विचार करत असतो तेव्हा हमखास वाईट घडतं. घरी आपण नेहमी प्रत्येक गोष्टीचे सकारात्मक आणि नकारात्मक परिणाम यावर विचार करतो .महत्वाचं म्हणजे नकारात्मक परिणामावर विचार केला की त्या परिणामांना सामोरे जाण्यासाठी तयारी करता येते. पण कशाला वाईट विचार करायचा, सगळं चांगलंच होईल असा विचार करायला हवा असं म्हटले जाते.
आपण आज कितीही प्रगत असलो तरीही आपले पूर्वज आपल्यापेक्षा खूप हुशार होते. त्यांनी काही गोष्टींना बंधन घातली का तर ती बंधन त्याकाळी गरजेची होती. पण मनुष्य स्वभाव सुरवातीपासूनच बंडखोर. एखाद्याने हे करू नका सांगितल तर दुसरी व्यक्ती लगेच त्याचा विरोध करणार आणि नको असलेली गोष्ट करणार वर म्हणणार पाहू त्याने काय होते?
१. उंबर्यावर उभे राहून शिंकू नये? आपण याला अंधश्रद्धा मानतो. पण पूर्वी घराचे दरवाजे उंचीने कमी होते. उंबर्यावर उभे असताना शिंक आली तर आपल डोक दाराच्या वरच्या भागात जोराने धडकून जीभ दाताखाली येवून जिभेला इजा होतील हे त्यांनी जाणलं होत.
२. घराला उंबरा असायलाच हवा असा नियम पण त्यामागे कारण काय तर सरपटणारे प्राणी घरात येऊ नये.
३. मासिक पाळीत स्त्रियांनी काहीही काम न करता त्यांनी एका बंद खोलीत बसून राहायचं अस सांगितल गेल पण स्त्रिया मुळातच ऐकणार नाही म्हणून त्यांना देवाची भीती घातली गेली ती म्हणजे देवाचा कोप होईल. आपण याला अंधश्रद्धा मानतो. पण या काळात स्त्रिया शारीरिकदृष्ट्या कमजोर होतात. जड उचलणे, शारीरिक कामे करणे यामुळे त्याच्या आरोग्यावर वाईट परिणाम होवू नये हा त्यामागचा खरा उद्देश. शिवाय पूर्वी लोक दाटीवाटीत राहत नव्हते. दोन घरांमध्ये बरच अंतर असायचं. त्यामुळे जंगली प्राण्यांचा वावर सहज व्हायचा. जंगली प्राण्यांन रक्ताचा वास लगेच येतो त्यामुळे अशा अवस्थेतील स्त्रीला अपाय व्हायला नको म्हणून तिला स्वतंत्र खोलीत ठेवले जायचे.
४. रात्रीच्या वेळी नख कापू नये. आत्तासारख्या त्यावेळी लाईट नव्हती. नखे कापताना इजा नको हा शुद्ध भाव.
सारांश
आपण अनेक रुढी परंपरा मानतो. पण आपल्याला त्यांचे मूळ कारण माहीतच नसते. कारण त्या रुढी परंपरा सुरु झाल्या तेव्हा आपण नव्हतो, म्हणून आपण इतर लोकं करतात म्हणून करतो. त्यामागची कारणे हेतू आम्ही कधी जाणून घेण्याचा प्रयत्न करत नाही. बरं, जी कारणे आम्हाला सांगण्यात येतात ती ही निसर्ग नियमानुसार, विज्ञानाच्या नियमानुसार पटणारी नसतात, शिवाय तर्काधिष्टित तर अजिबात नसतात. म्हणून कोणतीही गोष्ट, रुढी, परंपरा यांच्या मागचे कारण नीट समजून, ते वैज्ञानिकदृष्टया, तार्किकदृष्टया खरे आहे का? की निव्वळ अंधश्रद्धा आहे, हे जाणून घेतल्याशिवाय त्यावर विश्वास करू नये. फ़क्त इतर लोक असे करतात म्हणून आपण ही करतो, तर मग काही अर्थच नाही. सर्व सुशिक्षित ज्ञानी लोकांना समर्पित.
कृपया लक्षात असू द्या
वरील लेखातील सर्व माहिती इंटरनेटच्या माध्यमातुन विविध वेबसाईट वरून संकलित केलेली आहे. विषयाला अनुसरून हि माहिती आवश्यक ते फेरबदल करून आपणा समोर प्रस्तुत केलेली आहे. संकलनकर्ता याच्या सत्यतेची कोणतीही जवाबदारी घेत नाही तसेच यामध्ये मांडलेले मुद्दे आणि माहिती या बद्दल १००% खात्री देऊ शकत नाही. वाचकांनी वाचनाचा आनंद घ्यावा हि विनंती. येथे दिलेली माहिती धार्मिक श्रद्धा आणि लोकश्रद्धेवर आधारित आहे, याला कोणताही शास्त्रीय पुरावा नाही. सर्वसामान्यांची आवड लक्षात घेऊन ती येथे सादर केली आहे.
