शंख | Conch | Conch shell | Queen Conch Shell

शंख

 

आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व

प्राचीन भारतात ऋषी-मुनींमध्ये दिव्य गुणांसोबत वैज्ञानिक गुणही होते. त्यांनी विविध प्रकारच्या शंखांच्या 'अध्ययनातून त्यांच्या अत्यंत लाभदायक गुणांचे ज्ञान मिळवले.

दोन प्रकारच्या शंखांना विशेष मान्यता आहे,

१. बंद तोंडाचा (ध्वनिरहित)

२. उघड्या तोंडाचा (ध्वनिसहित)

ध्वनिरहित शंख डाव्या हातानेच पकडला जातो. अर्थात योग्य स्थितीत पकडण्यासाठी त्याच्या पोटात डावा हात जातो. याउलट वाजणारा शंख उजव्या हातात पकडला जातो. उजव्या हातात पकडणाऱ्या शंखांमध्ये बंद तोंडाचे शंखही मिळतात. पण त्यांना तेवढी मान्यता नसते.

डाव्या हातात पकडण्याचे ध्वनिरहित शंख कमी आढळतात. तर दुसऱ्या प्रकारचे शंख भरपूर प्रमाणात आढळतात. शंखात समुद्री ताकद असते अर्थात यात जलतत्त्व असते. पण जेव्हा हा वाजतो तेव्हा यात वायुतत्त्वही सामील होते. अर्थात हा वायुकारकही आहे. सारे जाणतात की, माणसाला जिवंत राखण्यात हवा आणि पाण्याचे किती महत्त्व आहे. यामुळे रोज शंख अवश्य वाजवायला हवा.

शंखज्ञात्यांनी शंखाचा गुणधर्म, आकार, रूप इ.नुसार वर्गीकृत करीत त्याच्या वेगवेगळ्या कौटुंबिक श्रेणी बनवल्या आहेत. बहुतेक हिंद महसागर व कॅरेबियन क्षेत्रांत अडीच इंचांपासून २४ इंचांपर्यंतचे शंख आढळतात. हे जाड व पातळ थराचेही असतात.

दक्षिणावर्ती शंखाचा वापर पूजेत होतो. श्रीविष्णूच्या हातात हाच शंख आहे. त्यामुळे हा लक्ष्मीलाही प्रिय झाला. अशी श्रद्धा आहे, की ज्या जागी दक्षिणावर्ती शंख असेल तिथे लक्ष्मीचा वासही असेल.

दुसरा वाजणारा शंखही पूजेत शंखध्वनी करण्यासाठी उपयोगी पडतो. अर्थात तो वाजवून भगवंताचे स्वागत करतात. एकूणच हा उपासनेचा भाग आहे.

जगप्रसिद्ध वैज्ञानिक डॉ. जगदीशचंद्र बसूंनीही शंखाच्या ध्वनीचे महत्त्व समजून हा निष्कर्ष काढला आहे की, रोज शंख वाजवल्यामुळे शरीराचे हानिकारक कीटाणू नष्ट होतात जे औषधे वा कोणत्याही व्यायामाने नष्ट होत नाही.

तसेही यात रात्री ठेवलेले पाणी रोज सेवन केल्यामुळे शरीराला खूप फायदा होतो. पाच इंद्रियांपासून मुखरोग, तोतरेपणा, फुप्फुसासंबंधित रोग, दमा, पोटासंबंधित आजार, डोकेदुखी इ. रोगांमध्ये लाभ होतो.

शंखनादाने ते विषम जंतूही नष्ट होतात जे वातावरणात असतात व माणसाभोवती फिरत असतात. 

आयुर्वेदात तर शंख भस्माचाही वापर होतो. जी व्यक्ती शंख वाजवू शकत नाही, ती शंखध्वनीने फायदा मिळवू शकते. उदा. हृदयरुग्ण, गर्भवती स्त्रिया इत्यादी.

प्राचीन काळापासून भारतीय संस्कृतीत धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व असलेल्या गोष्टींना महत्त्वाचे स्थान आहे. त्यात एक अद्वितीय चिन्ह आहे, ज्याला "शंख" म्हणतात. शंख हा ध्वनी आहे जो ज्ञान आणि ध्यानाचा आदर म्हणून आपल्या संगीतात प्रतिध्वनी केला जातो. शंखचे महत्त्व, आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व यामागील कारणे आपण येथे जाणून घेणार आहोत. सजावटीसाठीही शंखांचा वापर केला जातो.

हे अनेकदा दागिने, खेळणी आणि इतर वस्तू बनवले जाते. शंख फिश हा सागरी परिसंस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. ते पाणी स्वच्छ करतात आणि इतर प्राण्यांना अन्न देतात.

शंखाचा परिचय:

शंख हा एक समुद्री मॉलस्क आहे. हा एक समुद्री गोगलगाय आहे, याचा अर्थ त्याला एकच कवच आहे. शंख कवचामध्ये सामान्यतः उंच शिखर आणि लक्षात येण्याजोगा सायफोनल कालवा असतो (म्हणजे, शेल दोन्ही टोकांना लक्षात येण्याजोग्या बिंदूवर येतो).

शंखांच्या अनेक प्रजाती आहेत, परंतु सर्वात प्रसिद्ध क्वीन शंख आहे. क्वीन शंख मेक्सिकोच्या आखात आणि कॅरिबियनच्या पाण्यातील मूळचे आहेत. ते 12 इंच लांब आणि 10 पौंड वजनापर्यंत वाढू शकतात. त्यांचे शेल त्यांच्या सौंदर्यासाठी बहुमोल आहेत आणि बहुतेक वेळा सजावट किंवा वाद्य म्हणून वापरले जातात.

त्यांच्या पाककृती आणि सजावटीच्या वापराव्यतिरिक्त, शंखांचा वापर संपूर्ण इतिहासात धार्मिक आणि औपचारिक हेतूंसाठी केला गेला आहे. हिंदू पौराणिक कथांमध्ये, शंख हे भगवान विष्णूशी संबंधित एक पवित्र वस्तू मानले जाते. हे सृष्टीच्या आवाजाचे प्रतिनिधित्व करते असे म्हटले जाते आणि बहुतेकदा धार्मिक समारंभांमध्ये वापरले जाते.

शंख हे अनेक संस्कृतींमध्ये शक्ती आणि अधिकाराचे प्रतीक देखील आहे. उदाहरणार्थ, कॅरिबियनमध्ये, शंख शिंपल्यांचा वापर लोकांना संमेलनासाठी किंवा उत्सवासाठी बोलावण्यासाठी केला जातो. हे धोक्याचे किंवा चेतावणीचे चिन्ह म्हणून देखील वापरले जाते.

आध्यात्मिक महत्त्व:

भारतीय संस्कृतीत शंखशिंपल्याचे अध्यात्मिक महत्त्व खूप खोलवर रुजलेले आहे. वेदांमध्ये अनेक वेळा शंखाचा उल्लेख आला आहे आणि त्याला एक पवित्र आणि आध्यात्मिक चिन्ह मानले गेले आहे. 'ओम' म्हणून शंखाचा आवाज विविध धार्मिक विधींमध्ये वापरला जातो, ज्यामुळे प्राथमिक आणि शांत वातावरण निर्माण होण्यास मदत होते.

1. ध्यानात उपयुक्त: ध्यान ही एक आध्यात्मिक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये एखादी व्यक्ती आपले मन स्थिर आणि शांत स्थितीत आणण्याचा प्रयत्न करते. शंखाचा आवाज 'ओम' म्हणून वापरून ध्यान केल्याने मानसिक शांती आणि स्थिरता मिळते.

2. पूजेत वापर: धार्मिक पूजेत शंख वापरण्याची परंपरा विशेषतः हिंदू धर्मात प्रचलित आहे. पूजेच्या वेळी शंखध्वनी ऐकून लोकांचे मन शांत होते आणि ते आध्यात्मिक उंचीकडे आकर्षित होतात.

3. शुभ सुरुवात: हिंदू धर्मात कोणत्याही शुभ कार्याची सुरुवात म्हणून शंख फुंकण्याचा एक अनोखा पारंपारिक वापर आहे. त्याचा ध्वनी प्रभाव लोकांच्या मानसिकतेला उत्तेजित करतो आणि त्यांना सकारात्मक उर्जेने भरतो.

डाव्या हातात ठेवलेले ध्वनीहीन शंख कमी सामान्य आहेत. तर इतर प्रकारचे शंख मुबलक प्रमाणात आढळतात. शंखशिंपल्यामध्ये समुद्राची शक्ती असते, म्हणजेच त्यात जल तत्व असते. पण जेव्हा ते वाजते तेव्हा त्यात हवेच्या घटकाचाही समावेश होतो. अर्थात, ते एक वायुवाहक देखील आहे. माणसाला जिवंत ठेवण्यासाठी हवा आणि पाण्याचे महत्त्व सर्वांनाच ठाऊक आहे. यासाठी रोज शंख वाजवावा. आपली फुफुसे आणि गाल यांना व्यायाम होतो.

पूजेत शंखध्वनी करण्यासाठी आणखी एक फुंकणारा शंख देखील उपयुक्त आहे. अर्थात ते वाजवून परमेश्वराचे स्वागत करतात. एकूणच तो उपासनेचा एक भाग आहे.

सांस्कृतिक महत्त्व:

भारतीय संस्कृतीत शंखाचे सांस्कृतिक महत्त्व मोठ्या प्रमाणावर दिसून येते. आपल्या संस्कृती, चालीरीती आणि विविधतेची आठवण करून देणारे हे चिन्ह आहे.

1. आवाजाचा स्वर: शंखाचा आवाज अद्वितीय आणि ओळखण्यायोग्य आहे. हा आवाज भारतीय संस्कृतीची एक वेगळी ओळख बनला आहे आणि सांस्कृतिक परिमाणात महत्त्वाची भूमिका बजावतो.

2. पारंपारिक वापर: हिंदू विवाह, पूजा, सण आणि महत्त्वाच्या कार्यक्रमांमध्ये शंखचा पारंपारिक वापर केला जातो. त्याचा वापर सांस्कृतिक कार्यक्रमांना अधिक आकर्षक बनवतो आणि सांस्कृतिकतेबद्दल लोकांच्या भावना उत्तेजित करतो.

3. कला आणि हस्तकला: शंखशिंपल्याचा सुंदर आकार आणि विविध रचना संग्रहासाठी वापरल्या जातात. हे त्यांना सांस्कृतिक कला आणि हस्तकला क्षेत्रात नवीन आणि रोमांचक शोध लावण्यास मदत करते.

4. संस्कृतीचे प्रतीक: शंख हे आपल्या संस्कृतीचे प्रतीक आहे, जे आपल्याला आपला वारसा आणि मूलभूत मूल्यांची आठवण करून देते. हे एक जिवंत प्रतीक आहे जे काळाच्या बदलत्या समुद्रातून उगवते आणि आपल्या मूळ सांस्कृतिक मूल्यांची आठवण करून देते.

शंखाबद्दल आणखी काही तथ्ये आहेत:

• शंख कवच सुमारे 95% कॅल्शियम कार्बोनेट आणि 5% सेंद्रिय पदार्थांनी बनलेले असते.
• शेलफिश हे फिल्टर फीडर आहेत, याचा अर्थ ते पाण्यातील लहान जीवांना फिल्टर करतात.
•   शंख 20 वर्षांपर्यंत जगू शकतात.
• शंख हा सागरी परिसंस्थेचा महत्त्वाचा भाग आहे. ते पाणी स्वच्छ करतात आणि इतर प्राण्यांना अन्न देतात.
• शंख हवेत फुंकल्यावर सुंदर आणि मधुर आवाज काढतो.
• शंखाचा आवाज शुभ मानला जातो आणि अनेकदा धार्मिक समारंभात वाजविला ​​ जातो. अनेक संस्कृतींमध्ये शंख हे शक्ती आणि अधिकाराचे प्रतीक मानले जाते.

सारांश:

शंख हे भारतीय संस्कृतीच्या खोल वारशात अंतर्भूत असलेल्या आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वाचे प्रतीक आहे. हे आवाजाचे सौंदर्य तसेच आपले अध्यात्म, पौराणिक इतिहास आणि विविधतेचे प्रतीक आहे. हे ध्यान, पूजा, औपचारिक साधने आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये वापरले जाते, जे भारतीय संस्कृतीचा एक अद्वितीय भाग प्रकट करते. धार्मिकता, अध्यात्म आणि सांस्कृतिकतेमध्ये शंखचे महत्त्वाचे स्थान आपल्याला वैशिष्ट्यपूर्ण आणि एकतेची भावना देते.