चांद्रयान-3: प्रज्ञान रोव्हर
चांद्रयान-3 ने चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर ऑक्सिजनचा शोध लावला, प्रज्ञान रोव्हरने केले चमत्कार.
29 ऑगस्ट 2023 रोजी रात्री 9:01 वाजता
चांद्रयान-३ च्या प्रज्ञान रोव्हरमध्ये बसवण्यात आलेल्या एका उपकरणाने चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाच्या भागात ऑक्सिजनच्या उपस्थितीची पुष्टी केली आहे. हे काम पेलोड अर्थात लेझर इंड्युस्ड ब्रेकडाउन स्पेक्ट्रोस्कोपी (LIBS) या उपकरणाद्वारे केले गेले आहे. चंद्राच्या पृष्ठभागावर चांद्रयान-3 चा हा पहिला इन-सीटू प्रयोग होता. याशिवाय हायड्रोजनचा शोध अजूनही सुरू आहे.
लिब्स (LIBS) चंद्राच्या पृष्ठभागावर प्रखर लेसर किरण टाकून त्यांचे विश्लेषण करते. हे लेसर किरण अत्यंत तीव्रतेने दगड किंवा मातीवर पडतात. त्यामुळे तेथे अतिशय गरम प्लाझ्मा तयार होतो. अगदी सूर्यापासून येतो तसाच. प्लाझ्मामधून उत्सर्जित होणारा प्रकाश पृष्ठभागावर कोणत्या प्रकारची खनिजे किंवा रसायने आहेत हे सांगतो.
या सर्व गोष्टी तुम्हाला वरील तक्त्यामध्ये पाहायला मिळतील. जे त्यांच्या रासायनिक नावाने लिहिलेले असतात. याशिवाय, शोधण्यात आलेली खनिजे किंवा रसायने म्हणजे सल्फर, ऍल्युमिनिअम, कॅल्शियम, लोह, क्रोमियम, टायटॅनियम, मॅंगनीज आणि सिलिकॉन. म्हणजेच या गोष्टींचे प्रमाण कमी-जास्त असू शकते, परंतु या सर्व गोष्टी चंद्राच्या पृष्ठभागावर आहेत.
प्रज्ञान रोव्हरवर दोन पेलोड आहेत, ते काय करणार?
1. लेझर इंड्यूस्ड ब्रेकडाउन स्पेक्ट्रोस्कोप (LIBS). ते घटकांच्या रचनेचा अभ्यास करेल. उदाहरणार्थ, मॅग्नेशियम, ऍल्युमिनिअम, सिलिकॉन, पोटॅशियम, कॅल्शियम, कथील आणि लोह. ते लँडिंग साइटभोवती चंद्राच्या पृष्ठभागावर शोधले जातील.
2. अल्फा पार्टिकल एक्स-रे स्पेक्ट्रोमीटर (अल्फा पार्टिकल एक्स-रे स्पेक्ट्रोमीटर - APXS). हे चंद्राच्या पृष्ठभागावर असलेल्या रसायनांचे प्रमाण आणि गुणवत्तेचा अभ्यास करेल. खनिजांचाही शोध घेईल.
यापूर्वी चंद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान मोजले जात होते. याआधी, विक्रम लँडरमध्ये बसवलेल्या एका विशेष प्रकारच्या थर्मामीटरने सांगितले होते की चंद्राच्या पृष्ठभागाच्या वरच्या तापमानात आणि पृष्ठभागाच्या 10 सेंटीमीटर खाली म्हणजे सुमारे 4 इंच खाली तापमानात मोठा फरक आहे. हे लँडरला जोडलेल्या ChaSTE पेलोडद्वारे केले गेले. हे उपकरण 10 सेमीच्या आत म्हणजेच सुमारे चार इंचांपर्यंत उष्णता त्याला स्पर्श न करता, पृष्ठभागावर न पडता, पृष्ठभाग खोदल्याशिवाय शोधते.
इस्रो सांगत आहे की चंद्राच्या पृष्ठभागावर चेस्टला किती तापमान आढळले? चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळील पृष्ठभागाचे तापमान प्रथमच घेण्यात आले आहे. म्हणूनच हा आलेख खूप महत्त्वाचा आहे. जर तुम्ही आलेखाच्या डाव्या बाजूला पाहिले तर तुम्हाला खोली मिलीमीटरमध्ये लिहिलेली आढळेल. म्हणजे पृष्ठभागाच्या आत किती खोल आहे.
बाहेर गरम आणि आत थंड. तेथील तापमान 50 ते 60 अंश सेल्सिअस दरम्यान असते. जे आलेखामध्ये डावीकडून उजवीकडे कमी होत असलेल्या क्रमाने वाढत आहे. नारिंगी रेषेवरील निळे ठिपके चंद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान दर्शवतात. जेथे शुद्ध शून्य बिंदूवर आहे, म्हणजेच तो चंद्राच्या पृष्ठभागावरील तापमान मोजत आहे. ते 50 ते 60 अंश सेल्सिअस दरम्यान असते.
पण त्याच पृष्ठभागाच्या अगदी खाली, पाराच्या आत 10 सेमी उणे 10 अंश सेल्सिअस आहे. आता तुम्हीच विचार करा की तुम्ही ज्या जमिनीवर उभे आहात ते उणे दहा अंश सेल्सिअस इतके थंड आहे. आणि वरील तापमान तुम्हाला घाम फोडत आहे. असे जगणे सोपे आहे का? जसजसे तुम्ही पृष्ठभागाच्या खोलवर जाल तसतसे तापमान कमी होत जाईल.
विक्रम लँडरवरील चार पेलोड (शास्त्रीय विद्युत
साधने) काय करतील?
1. रंभा (RAMBHA):
हे चंद्राच्या पृष्ठभागावर सूर्यापासून येणार्‍या प्लाझ्मा कणांची घनता, प्रमाण आणि बदल तपासेल.
2. ChaSTE:
हे चंद्राच्या पृष्ठभागाची उष्णता म्हणजेच तापमान तपासेल.
3. ILSA:
हे लँडिंग साइटच्या आसपासच्या भूकंपीय क्रियाकलापांची तपासणी करेल.
4. Laser Retroreflector Array (LRA):
तो चंद्राची गतिशीलता समजून घेण्याचा प्रयत्न करेल.
